De generatie die de Tweede Wereldoorlog al dan niet bewust heeft meegemaakt wordt door het verstrijken van de jaren steeds kleiner. Maar voor veel wereldburgers werken de gruwelen van de Holocaust door tot op de dag van vandaag. Families zijn op brute wijze uiteengerukt. Het is dan ook een trieste constatering dat de mens weinig lijkt te leren van het verleden. Alleen daarom al kan er niet genoeg aandacht zijn voor de nasleep van de oorlog.
Naast slachtofferschap van bevolkingsgroepen als de Joden, Sinti, Roma, gehandicapten en homoseksuelen is er ook het daderschap. Personen kunnen tot op de dag van vandaag last hebben van 'foute' familieleden, ook al hebben ze zelf geen enkele invloed gehad op het handelen van hun voorouders. De Britse filmmaker Luke Holland interviewde Duitsers, die op wat voor manier dan ook betrokken waren bij het nazi-regime. Om te zorgen dat ook deze verhalen worden opgetekend, voor het te laat is.
Voor Holland zelf was het bijna ook te laat. De documentairemaker stierf vlak na het opleveren van Final Account. Zijn oeuvre omvat slechts drie documentaires, die allemaal gaan over de oorlog en het lot van het Joodse volk. Zonder enige opsmuk laat hij stokoude Duitsers aan het woord. Hun rollen in de oorlog zijn van uiteenlopende aard. Sommigen waren 'enkel' aangesloten bij de Hitler Jugend. Anderen waren actief bij de SS, vaak door hen nog met enige ongepaste trots gekwalificeerd als een elitecorps.
Maar de betrokkenheid kan ook zijdelings zijn. Want hoe ga je na de bevrijding om met de gedachte dat je hand- en spandiensten hebt uitgevoerd in een concentratiekamp zonder direct contact te hebben gehad met de gedetineerden? Kan je bovendien als bewoner van een dorp naast een van de vele vernietigingskampen wel hardop blijven volhouden dat je geen enkele weet had wat er zich verderop afspeelde?
Al hullen sommigen geïnterviewden zich in naïeve onwetendheid, anderen zijn bikkelhard. Iedereen die verkondigt geen weet te hebben gehad van de gruwelen van het naziregime liegt, zo is de stelling van een oud SS-commandant. In een bejaardentehuis verderop geven voormalig dorpelingen schoorvoetend toe dat uit angst zelf in een concentratiekamp te belanden er niet hardop werd gesproken over de Shoah. Maar gefluisterd werd er volop. Bovendien was de overweldigende stank van de vernietigingsovens onmogelijk te ontkennen.
Verreweg het indrukwekkendst is het gesprek dat een aan gewetenswroeging lijdend voormalig SS'er voert met een groep jongeren met extreemrechtse sympathieën. Wegkijken is volgens hem geen optie, want dan herhaalt de geschiedenis zich. Al maakte Holland zijn documentaire in 2020 en is deze nu pas te zien bij 2Doc, de parallellen met het huidige nationale en mondiale politieke klimaat zijn evident.
Aansluiting bij de Hitler Jugend, of voor de wat vrouwelijke deelnemers de Bund Deutcher Mädel, was destijds een verplichting. Maar waarom spreken sommigen er zonder enige schaamte over? Bovendien werd de deelname gedegradeerd tot lekker met elkaar sporten en liedjes zingen. Enig logisch denkwerk kan toch tot niets anders leiden dan de conclusie dat het decennia later de oud-leden toch niet lekker moet zitten?
Deze vraag en fundamentele gewetensstrijd komt nauwelijks aan bod in Hollands laatste documentaire. Weliswaar weet hij door de vluchtige interviews het tijdsbeeld goed neer te zetten, de introspectie ontbreekt bij velen en daarop had de documentairemaker op moeten doorvragen. Het simpelweg willen optekenen van herinneringen is dan wat te gemakzuchtig. De waarheid is vaak ongemakkelijk, helemaal als het om zo'n beladen onderwerp als betrokkenheid bij het verderfelijkste regime in de moderne geschiedenis gaat.
Final Account is te zien bij NPO Start.
