Dat Christopher Nolan ooit een film zou maken over tijdreizen, was natuurlijk een kwestie van ehm... tijd. Wanneer vroeg in Tenet een simpel klokje een uur wordt teruggedraaid, lijkt dat een bewuste knipoog van de immer met tijd goochelende filmmaker. Maar je kunt het ook zien als een indicatie dat de gehanteerde tijdreisregels wel wat complexer zullen zijn dan eventjes de klok terugdraaien. Al relatief snel wordt de centrale gimmick gepresenteerd: een omgekeerde ervaring van tijd. Aangezien Nolans oeuvre zich laat samenvatten als een intellectuele puzzelvariant van macho-onderwerpen, hoeven we niet verrast zijn dat dit concept wordt uitgelegd middels een pistool: bij een schot worden kogels niet afgevuurd, maar gaan ze terug in het vuurwapen. Maar deze technologie blijkt ook toepasbaar op mensen, met alle complicaties van dien.
Nu is Christopher Nolan lang niet de eerste die een dergelijk verhaalelement hanteert. Zo introduceerde T.H. Whites hervertelling van de Arthuriaanse legende 'The Once and Future King' al een achterwaarts in de tijd levende Merlijn. Dus wanneer in dat verhaal de jonge Arthur voor het eerst kennismaakt met de oude tovenaar, markeert dat voor laatstgenoemde het afscheid van iemand die hij jaren heeft gekend. Tenet werkt vergelijkbaar, maar net ietsje anders. Waar Merlijn nog wel in staat was te communiceren met mensen die tijd op de gebruikelijke manier ervaren, verkeren 'geïnverteerde' mensen in Tenet consequent in de achteruitmodus. In hun eigen beleving doen ze alles normaal, maar eenieder die voorwaarts in tijd gaat, ziet hen achteruit wandelen en hoort ze achterstevoren praten.
Tenet is in alles een pure Nolan-film: een groots opgezet actiespektakel over goedgeklede mannen die zich met serieuze zaken bezighouden, gekruid met bombastische muziek en ambachtelijk uitgevoerde stunts, verpakt in een ingewikkelde puzzel. Maar waar Nolan al deze elementen in Inception nog perfect naar zijn hand wist te zetten, heeft hij ditmaal mogelijk zijn hand een beetje overspeeld. Zo is de moeilijkheidsgraad dusdanig opgevoerd dat het na enige tijd lastig wordt alle plotpunten te verbinden. Het tijdreisaspect zou volstaan voor een complexe vertelling, maar Tenet is opgezet als spionagethriller vol schimmige spelers en dubbele agenda's, wat de begrijpelijkheid niet bepaald ten goede komt. Een oorlog tussen het heden en de toekomst? Nolan draait er zijn hand niet voor om. Dergelijke ambitie dwingt bewondering af, maar het is aannemelijk dat de kijker gaandeweg niet meer precies weet wat er nou eigenlijk op het spel staat.
Tenet markeert aldus het punt in Nolans carrière waarop zijn plotmechanica de inhoud verstrikt. Dergelijke kritiek is in het verleden vaker geuit, maar onterecht; Nolans films hadden altijd meer te bieden dan enkel een plotpuzzel. Want ook als je bij The Dark Knight niet precies begreep hoe de Joker de maffia, de politie en Batman schaakmat had gezet, kon je nog steeds vol bewondering kijken naar de ideologische botsing van superheld en superschurk. Waren de droomregels in Inception je niet volkomen duidelijk, dan waren er nog steeds de zeer genietbare spektakelscènes die netjes de conventies van het actiegenre volgden. En als je bij Dunkirk niet doorhad hoe de verschillende tijdlagen zich tot elkaar verhielden, kon je nog steeds het puntje op je stoel opzoeken bij de intense schipbreuk en luchtgevechten. Tenet biedt zijn publiek minder houvast.
Toegegeven, dat is in zekere mate onderdeel van de beleving. De naamloze hoofdpersoon (sterk neergezet door de charismatische John David Washington) is immers ook zoekende in de schaduwwereld waarin hij is beland. En aangezien al vroeg wordt onthuld dat tijdreizen een rol speelt, is het logisch te veronderstellen dat ogenschijnlijke plotgaten later in de film door dit element zullen worden ingevuld. Maar de mogelijke waterdichtheid van het plot (om die te checken zullen meerdere kijkbeurten nodig zijn) voorkomt niet dat de kijkervaring steeds balanceert op de grens van intrigerend en frustrerend. Vooral de eerste helft bevat net te veel stroef verlopende scènes, waarbij de onderlinge coherentie niet altijd helder is. En de tijdreismechanica kan achteraf mogelijk verklaren waarom de protagonist ineens vergezeld wordt door de joviale Neil (een smakelijke rol van Robert Pattinson), maar voor de kijker komt deze samenwerking nogal uit de lucht vallen.
Bijzonder genoeg wordt de film een stuk beter te bekijken wanneer het spionageplot enigszins wordt losgelaten en meer wordt ingezet op het tijdreiselement. Dan blijkt dat de complexiteit niet heel groter is dan die van een tijdreisfilm als Deja Vu (waar Tenet door de hoofdrol van Denzel Washingtons zoon af en toe aan doet denken), al houdt Nolan de puzzelende kijker wel tot het einde bij de les. Gelukkig doet hij dat vooral met creatieve variaties op beproefde scènes, die laten zien waarom hij een van de populairste filmmakers van zijn generatie is. Wie anders kan immers een gevecht opvoeren tussen twee mensen die elk tijd op een andere manier ervaren, zonder dat het belachelijk wordt? Of een stevige autoachtervolging waarbij niemand zal opkijken dat sommige auto's achteruitrijden? Ook de groots opgezette climax is een wonderlijk stukje actiecinema, waar cameraman Hoyte van Hoytema waarschijnlijk een hele kluif aan heeft gehad.
Het is alleen de vraag of deze scènes bij de kijker meer zullen afdwingen dan technische bewondering. Tenet wordt namelijk zelden meer dan een knappe uitvoering van een ingewikkeld plot. Je zou Inception en Interstellar van hetzelfde kunnen betichten, maar die films hadden onder al hun bombastische spektakel nog steeds een menselijke kern: respectievelijk een man die de dood van zijn vrouw niet kan verwerken en een vader die met veel moeite zijn dochter moet achterlaten vanwege een hoger doel. Tenet ontbeert een dergelijke emotionele basis. Er is spektakel genoeg en als complexe vertelling is de film zeker onderhoudend, maar voor degenen die na een tijdje wel zijn uitgepuzzeld of de draad zijn kwijtgeraakt, zou een kleine mate van menselijkheid om zich aan vast te klampen geen overbodige luxe zijn geweest. Een mindere Nolan is nog steeds het bekijken waard, maar zijn formule begint wel wat barstjes te vertonen.
