Beeldende kunst en film hebben met elkaar gemeen dat ze beiden voornamelijk visueel van aard zijn en de kijker uitnodigen tot interpretatie. Ook al is een schilderij relatief statisch - in veel gevallen zelfs een geënsceneerde momentopname - er ging een heel proces aan vooraf voor de schilder zijn handtekening onder een doek kon zetten. Op de ongeveer vijftig werken van de Vlaamse schilder Pieter Bruegel de Oude is het vaak een drukte van jewelste. Niet alleen stond de Vlaming uit de zestiende eeuw bekend om zijn realistische landschappen, op zijn doeken wemelt het daarnaast van de personages die allemaal hun eigen verhaal te vertellen hebben.
Bruegel werd sterk beïnvloed door het werk van Jeroen Bosch. Zijn werk staat net als dat van Bosch bol van de symboliek, maar is tegelijkertijd aardser en volkser. Zelfs onschuldig ogende werken als De Boerenbruiloft en Kinderspelen bevatten een schat aan (historische) informatie. Maar het werk van Bruegel had ook dikwijls een Bijbelse inslag, zoals duidelijk naar voren komt in De Kruisdraging uit 1564. Tegen de achtergrond van de Spaanse bezetting zien we Jezus lijdensweg richting Golgotha. De Messias is het centrale middelpunt van het werk, maar wordt nauwelijks opgemerkt door de alledaagse bevolking die met haar eigen leven bezig is.
De Poolse cineast Lech Majewski was gefascineerd door het doek van Breugel, waarbij op de achtergrond op een enorme rots een windmolen prijkt. Majewski maakte zich een voorstelling van de totstandkoming van het schilderij. Binnenin de rots stelde de filmmaker zich bijvoorbeeld een imposante trappenpartij voor waarmee de molenaar zich een weg naar boven baant, zodat hij zijn allesoverziende goddelijke positie kan innemen. Majewski zoomt met medescenarist en kunstkenner Michael Francis Gibson in op enkele van de personages op het schilderij. Wat hield hen bezig en wat gebeurde er met ze vlak voordat Bruegel hun beeltenis vastlegde met verf?
Het resultaat is een indrukwekkend tableau vivant dat ondanks het minieme plot een kijkervaring oplevert die eigenlijk met niets te vergelijken is. Vooral in technisch opzicht is The Mill and the Cross een waar huzarenstukje geworden. Met zijn ploeg voegde Majewski tweedimensionale achtergrondschilderingen (die direct ontleend zijn aan het werk van Bruegel), bestaande landschappen en 3D-animaties samen. Daarbij werd de halve wereld overgegaan om de shots bij elkaar te scharrelen Zo zijn de luchten bijvoorbeeld in Nieuw-Zeeland geschoten en kwamen de landschappen weer uit Europa.
The Mill and the Cross komt wel wat belerend over. Zo staat onze eigen Rutger Hauer in de rol van de Vlaamse grootmeester zijn opdrachtgever Nicholaes Jongelinck uitgebreid uit te leggen hoe hij het allemaal voor zich ziet en bedoelt. Bruegel loopt door zijn eigen werk en voorziet het hardop van commentaar. Het haalt de magie een beetje uit het mysterieuze schilderij, maar Majewskis redenen voor dit kunstcollege zijn begrijpelijk. Omdat de regisseur vooral sferen schetst met veelal anonieme personages is enige houvast wel zo prettig. Nadeel is dat veel al is uitgelegd en hierdoor de kijker nauwelijks uitgenodigd wordt om na afloop naar het museum te rennen.
Toch zal dit bewegende kunstwerk door het gebrek aan samenhang en verhaal niet iedereen kunnen bekoren. The Mill and the Cross voelt ondanks de overweldigende visuele aanpak wel wat langdradig en potsierlijk aan. Als je goed kijkt, tapt Majewski voor zijn beeldenpracht wel erg veel uit hetzelfde vaatje, maar hij kon om budgettaire redenen waarschijnlijk niet veel anders. Toch bereikt het vlak voor het einde nog een prachtig hoogtepunt. De wemelende meute in het Vlaamse landschap komt tot stilstand terwijl Jezus bezwijkt onder het gewicht van het kruis. Het is een foto van Bruegels meesterwerk.
