Filmmaker en beeldend kunstenaar Louis van Gasteren vierde op 20 november 2012 zijn negentigste verjaardag. Als negentigjarige is hij Nederlands oudste nog actieve documentairemaker. Ter gelegenheid van zijn ruim zestigjarige carrière en de première van zijn nieuwste film Nema Aviona za Zagreb, organiseert EYE van 22 t/m 30 november een retrospectief rond deze maatschappelijk betrokken filmmaker.
Louis van Gasteren maakt sinds 1951 documentaires, opdrachtfilms, experimentele films en speelfilms. Hij behoort tot de vernieuwers van de jaren zestig. De vernieuwers zijn oorspronkelijk afkomstig uit de fotografie en de journalistiek. Zij zagen destijds het nog redelijk nieuwe medium televisie als bondgenoot in plaats van als vijand. De VPRO zag het als zijn taak om deze jonge filmmakers een kans te bieden. Louis van Gasteren was een van deze filmmakers. De VPRO-documentaireschool hangt samen met het begrip direct cinema, een genre waarbij veel gebruik wordt gemaakt van close-ups om emoties en reacties vast te kunnen leggen. Door zo dicht op het onderwerp te zitten wordt de film persoonlijker en intiemer. Juist deze betrokkenheid was passend bij de onderwerpen van de films. De vernieuwers, onder wie ook Louis van Gasteren zich dus mag scharen, durfden namelijk maatschappijkritische films te maken. Steeds bleek Van Gasteren geboeid door de verhalen achter breukpunten in de geschiedenis van de moderne Nederlandse samenleving. Niet voor niets werd de cineast door journalist Henk Hofland treffend getypeerd als de seismograaf van zijn tijd. Van Gasteren ontving onder meer de Staatsprijs voor de Filmkunst (1969), een Gouden Kalf voor Hans, het Leven Voor de Dood (beste film) en de Zilveren Anjer van het Prins Bernhard Cultuurfonds (2001).
Vierenzestig van de zesenzestig titels uit Van Gasterens oeuvre bevinden zich in de EYE-collectie en zijn intussen geconserveerd en gerestaureerd. Het retrospectief Louis van Gasteren - Seismograaf van zijn tijd omvat in totaal veertien documentaires en korte films uit Van Gasterens lange carrière. Daarmee betoont EYE eer aan het oeuvre van een maatschappelijk betrokken filmer. Het retroperspectief bevat onder andere de documentaire Omdat Mijn Fiets Daar Stond... uit 1966. Gedraaid tijdens de opening van de fototentoonstelling over de rellen rondom het huwelijk van Beatrix en Claus. De politie voelde zich opnieuw geprovoceerd en greep hardhandig in. Een jongeman op weg naar zijn fiets, psychologiestudent Bob Bermond, werd door de politie hardhandig te lijf gegaan. Het geweld was buitensporig en stond in geen verhouding tot de gepleegde feiten. De film werd door de Centrale Commissie voor de Filmkeuring verboden, omdat zij vond dat de film een gevaar voor de openbare orde vormde. Natuurlijk wordt ook de film Hans, het Leven Voor de Dood (1983) getoond. Op vierentwintigjarige leeftijd maakte de begaafde componist Hans van Sweeden in 1963 een einde aan zijn leven. Twintig jaar later vertellen zijn vrienden over de componist en zichzelf. Het leverde een portret op van zowel Hans van Sweeden als deze hele generatie. Nog twee pareltjes uit het oeuvre van Louis van Gasteren zijn Begrijpt U Nu Waarom Ik Huil? en De Prijs van Overleven. In 1969 ging de film Begrijpt U Nu Waarom Ik Huil? in première. Een film over professor Bastiaans en zijn beruchte LSD-therapie. De documentaire toont een LSD-behandeling van patiënt Joop, die lijdt aan het concentratiekampsyndroom. In de media werd destijds bediscussieerd of de film geschikt was voor het grote publiek of toch beter uitsluitend als medische voorlichtingsfilm kon dienen. De film had uiteindelijk een grote maatschappelijke impact. Dankzij de documentaire werd de psychische nawerking van de oorlog opeens bespreekbaar. In 2003 toonde Louis van Gasteren dat de Tweede Wereldoorlog een tweede generatie oorlogsslachtoffers heeft voortgebracht in zijn documentaire De Prijs van Overleven . In dit vervolg op Begrijpt U Nu Waarom Ik Huil? vertelt de familie van Joop over de impact van zijn trauma op het gezinsleven. Van Gasteren ontving hiervoor een Gouden Kalf voor beste (korte) documentaire.
De nieuwste toevoeging aan zijn oeuvre is Nema Aviona za Zagreb. Je moet wel heel gedreven zijn om op je negentigste nog met een nieuwe film te komen. Of simpelweg de grote wens hebben om dat ene project dat nog op de plank ligt toch te voltooien. Op Nema Aviona za Zagreb zijn beide redenen van toepassing. De film is Van Gasterens persoonlijke terugblik op de jaren zestig. In deze autobiografische film werpt de filmmaker een blik op vijf jaar uit zijn leven. De jonge Van Gasteren, die met zijn sprekende snor en lichtelijk bizarre extroverte trekken doet denken aan Salvador Dali, neemt de kijker mee op iets wat je misschien nog het beste kunt vergelijken met een psychedelische trip. Een wirwar aan verschillende beelden die soms niet en soms overduidelijk geacteerd zijn, soms geen en soms wel een duidelijke verhaallijn hebben en meestal in zwart-wit, maar ook af en toe in kleur zijn. Uit de film spreekt duidelijk de liefde voor zijn jongste dochter, door wier ogen de kijker de wereld soms mag ontdekken. Daarnaast komen belangrijke kernpunten van de jaren zestig, het drugsgebruik en het alles kon en alles mocht-principe, ruimschoots aan bod. LSD was de nieuwe drug en in het kader van dit thema interviewde Van Gasteren interessante persoonlijkheden als Timothy Leary en Avatar Meher Baba. Deze boeiende beelden worden vergezeld van nagespeelde scènes uit het leven van Van Gasteren. Het slechte acteerwerk maakt deze scènes niet altijd even gemakkelijk om naar te kijken. Maar ze tonen wel de creatieve en ietwat absurdistische kanten van de filmmaker. Dat de scènes begeleid worden door prachtige monologen maakt veel goed. Louis van Gasteren startte de opnames van de film in de jaren zestig. Meer dan veertig jaar later weet hij eindelijk het project te voltooien. Waarom het zo lang heeft moeten duren blijft vrijwel de hele film een raadsel. Maar aan het eind komt Louis van Gasteren dan eindelijk met een, zij het enigszins treurige, ontboezeming.
Meer informatie over het retrospectief van Louis van Gasteren op de website van EYE.
