Gelijk hebben en gelijk krijgen zijn twee verschillende dingen en dit gaat zeker ook op voor vrij zijn en je vrij voelen. Nadat zon honderdvijftig jaar geleden, na afloop van de Amerikaanse Burgeroorlog, de slavernij door toedoen van Abraham Lincoln werd afgeschaft, was de zwarte bevolking op papier wellicht vrij, maar wees de praktijk anders uit. Het was allemaal keurig geregeld in het dertiende amendement van de grondwet, maar in het zuiden werd de zwarte bevolking nog een heleboel ontzegd. In het noorden waren er zelfs nog staten die de slavernij in standhielden. Rassengelijkheid was dus met de afschaffing van de slavernij bij lange na geen feit en de segregatie was nog diepgeworteld in alle gelederen van de maatschappij. Het historische drama Free State of Jones vertelt het verhaal van Newton Knight die in de staat Mississippi een vrijstaat sticht en aldus weerstand biedt tegen de vechtende partijen tijdens de burgeroorlog.
Naar regie van Gary Ross maken we kennis met Jones die in 1862 als oorlogsslachtoffer uit de strijd strompelt. Hij gaat aan de slag als medicus bij het leger van de Geconfedereerde Staten om daar de zwaargehavende soldaten op te lappen. Ross toont ons de gruwelen van de oorlog, waarbij diepe vleeswonden en amputaties aan de orde van de dag waren. Bovendien bepaalde je rang hoe snel je opgelapt werd. Newton besluit het leger de rug toe te keren en zich terug te trekken op zijn boerderij samen met zijn vrouw. Hier krijgt hij nieuwe inzichten wanneer hij op hardhandige wijze kennismaakt met de gruwelijkheden die de zwarte bevolking teisteren. De man groeit uit tot de leider van een opstand en trekt zich met slaven en de onderdrukte boerenbevolking terug in Jones County, Mississippi. Doel is te vechten voor vrijheid en gelijke rechten, waarbij het ultieme middel een eigen vrije staat is. In deze enclave komt hij erachter dat zelfs met de formele afschaffing van de slavernij de gelijkheid van de mens een groot goed is dat met hand en tand verdedigd moet worden.
Ross nam het niet zo nauw met de geschiedenis. Newton Knight heeft weliswaar echt bestaan en is de boekjes ingegaan als een voorvechter van rassengelijkheid, maar de weg ernaartoe is grotendeels uit de dikke duim gezogen. Zelfs met deze wetenschap lijkt Free State of Jones doordrenkt van een authentiek sausje, maar dat blijkt slechts schijn. Het loopje met de werkelijkheid kan Ross nog wel vergeven worden, maar het grootste euvel is dat dit een project is van het type van dik hout zaagt men planken. Er wordt zwaar geleund op prijswinnende hartverscheurende gruweldramas als 12 Years a Slave, waarbij de belichte periode en problematiek niet de enige overeenkomst is. Met name debet hieraan is de rommelige verhaalbehandeling, waarbij strijd en drama elkaar opvolgen en aanvullen, zonder dat er echt een prettig ritme inkomt. De geweldsincidenten zijn gruwelijk in hun aanpak en essentie, maar zijn door Ross eigen scenario vooral ingepast voor dramatisch effect en als verplichte ingrediënten. Het was juist de uitdaging geweest om met meer subtiliteit de mentaliteit van het door oorlog verscheurde Amerika van de negentiende eeuw te tonen.
Veel tijd gaat op aan imposante, maar overdreven langdradige strijdscènes. Volstrekt zinloos is daarnaast de blik die Ross op de toekomst, voor ons het verleden, werpt. In flashforwards wordt een van de nazaten van Knight gevolgd. Het punt dat de filmmaker wil maken is dat zelfs generaties later de rassensegregatie en racisme nog merkbaar is, maar dat Knight wel degelijk aan de basis stond van verbeteringen. Deze extra verhaallaag werk als een afleidingsmanoeuvre om de iele plot van de burgeroorlog op te dirken. Het was beter geweest als Ross had geïnvesteerd in een uitdieping van het personage Knight en het schetsen van de maatschappij van halverwege de negentiende eeuw. Aan hoofdrolspeler Matthew McConaughey ligt het allemaal overigens niet. Hij laat solide acteerwerk zien.
