"Nu word ik de Dood, vernietiger van werelden." Dit mompelt de Amerikaanse natuurkundige Julius Robert Oppenheimer na de succesvolle proef met de atoombom in Los Alamos in New Mexico. Niet lang daarna schrok de wereld op door de bombardementen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Het leidde tot tweehonderdduizend directe en indirecte doden en luidde het einde van de Tweede Wereldoorlog in.
Het leven en werk van J. Robert Oppenheimer vormt het onderwerp én lijdend voorwerp van de twaalfde speelfilm van Christopher Nolan. Waar zijn Tenet al de hersencellen flink aan het werk zette vanwege het haast onnavolgbare plot en gejongleer met tijdslijnen, mag hetzelfde worden gezegd van deze drie uur durende doch bevredigende uitputtingsslag. Om de verwachtingen maar meteen te temperen: Oppenheimer wordt gedreven door dialogen, kent een moordend tempo en een haast eindeloze reeks personages vertolkt door topacteurs.
We maken kennis met Oppenheimer die als jonge student in Cambridge geïnspireerd raakt door vakgenoten zoals Albert Einstein en Niel Bohr. Al snel blijkt de jonge wetenschapper meer weggelegd voor de theorie dan voor de praktijk. Hij ontwikkelt zich in de kwantummechanica, destijds nog een onontgonnen tak van de natuurkunde. Parallel hieraan zien we het vragenvuur dat een oudere Oppenheimer op zich afgevuurd krijgt omdat de FBI is getipt. De natuurkundige wordt beticht van communistische sentimenten en vormt een gevaar voor de nationale veiligheid vanwege zijn extreme standpunten.
Een derde verhaallijn, geschoten in zwart-wit, draait om een voormalig militair en directeur van de gerenommeerde Princeton-universiteit. Een lastig te herkennen Robert Downey Jr. geeft gestalte aan Lewis Strauss die na de oorlog Oppenheimer inlijft. Voor een senaatscommissie moet Strauss zijn geschiktheid bewijzen als minister van Economische Zaken van het kabinet van president Eisenhower.
Pas in het laatste uur wordt duidelijk hoe deze zaken zich tot elkaar verhouden. Hierbij is enige kennis van het tijdperk van McCarthy en zijn jacht op het communisme geen overbodige luxe. Nolan geeft weinig tot geen context en focust zich volledige op zijn personages. Oppenheimer en zijn directe collega's hebben de hoopvolle, maar naïeve instelling dat met het laten ontploffen van de atoombom oorlogen tot het verleden zullen behoren. In werkelijkheid creëerde de theoretisch fysicus een monster en zette hiermee de deur open voor de Koude Oorlog.
Oppenheimer is een lange zit waar je voortdurend je kop bij moet houden. Dat is door het intelligente doordachte schrijfwerk allesbehalve een straf, maar Nolan voert ons zo veel dat alleen dit al een tweede kijkbeurt rechtvaardigt. Werkelijk magistraal is de opbouw naar de genoemde proef onder de naam Trinity. We weten allemaal welke richting het experiment de wereldgeschiedenis opstuurde.
Nolan bouwt het zo op dat het voelt alsof we er voor het eerst kennis van nemen. Niet voor niets opent de regisseur met een tekstuele verwijzing naar de Griekse mythologie. Prometheus stal het vuur van de goden en werd als straf tegen de rotsen geketend, waar een adelaar dagelijks zijn lever uitpikte. Deze parallel wordt diverse keren aangehaald, komt enigszins hoogdravend over, maar snijdt wel hout al is het maar omdat het aansluit op het boek American Prometheus waarop Nolan zijn film baseerde.
Oppenheimer voelde zich precies zoals de mythische held nadat hij zich realiseerde wat hij had aangericht. Na de oorlog wilde hij de ontwikkeling van de waterstofbom, de opvolger van de aanvankelijke atoombom, tegenhouden. De atoombom wordt vaak toegeschreven aan Einstein, maar het was Oppenheimer die het projectiel ontwikkelde. Het kostte hem drie jaar, vierduizend medewerkers en het hedendaagse equivalent van vierendertig miljard dollar. Oorlogspresident Truman (een kolderieke bijrol van Gary Oldman) noemde het het grootste experiment van de wetenschap.
Nolan ziet zich gesteund door een keur aan grote namen, waarbij hoofdrolspelers Cillian Murphy en Downey Jr. niet alleen de meeste schermtijd, maar ook de grootste indruk achterlaten ondanks het feit dat ze weinig scènes delen. Het enige dat je Nolan kunt verwijten is dat hij zo veel indrukken op ons afvoert dat de emoties vaak het onderspit delven. Het is dan ook een treurig gegeven dat de vrouwelijke personages en hun sores, zoals Oppenheimers vrouw Kitty op een zijspoor zijn gezet. Haar relatie met haar echtgenoot, kinderen en de fles, worden aangestipt maar niet uitgediept.
Oppenheimer wordt in sommige bioscopen vertoond op 70mm-film en werd met IMAX-camera's gefilmd door onze eigen Hoyte van Hoytema. De desolate woestijn van New Mexico waar de wieg van een nieuwe wereldorde stond werd zelden zo mooi in beeld gebracht.
Dit is een haast perfect mix van een acteursdrama en politieke thriller, die herinneringen oproept aan de beste tijd van Oliver Stone. Nolans twaalfde vergt een flinke investering, voortdurende aandacht en stevig zitvlees. Het is onmogelijk om alles tot in detail te doorgronden. Het zijn drie films ineen, waarbij drie uur haast nog te kort is.
