'Alreadymade': het intrigerende mysterie achter 's werelds beroemdste urinoir
Recensie

'Alreadymade': het intrigerende mysterie achter 's werelds beroemdste urinoir (2023)

Documentaire over het omstreden kunstwerk Fountain stelt cruciale vragen over seksisme in de kunstwereld.

in Recensies
Leestijd: 3 min 21 sec
Regie: Barbara Visser | Scenario: Barbara Visser| Cast: Barones Elsa von Freytag-Loringhoven, Marcel Duchamp, Barbara Visser | Speelduur: 87 minuten | Jaar: 2023

Een pispot waarop met zwarte verf een handtekening en het jaartal 1917 is geschilderd. Volgens veel kunstkenners is dit het belangrijkste kunstwerk van de twintigste eeuw, sommige experts beweren zelfs het belangrijkste kunstwerk aller tijden. Het gaat om Fountain van Marcel Duchamp, zijn beroemdste readymade. Maar is Fountain wel door hem gemaakt? Of heeft Duchamp alles bij elkaar gelogen? Die vraag probeert Alreadymade op een experimentele en speelse manier te beantwoorden.

Het verhaal achter Fountain is bizar. Het kunstwerk werd anoniem ingezonden voor een tentoonstelling, maar werd niet serieus genomen en afgewezen. Niemand wist wie Fountain had ingestuurd, maar uiteindelijk onthulde Duchamp dat hij de maker was. Alleen was hij inmiddels het originele exemplaar in zijn atelier kwijtgeraakt. Toen heeft hij maar een nieuw exemplaar gemaakt.

Zoals Duchamp destijds vraagtekens zette bij wat kunst kon zijn, zet Alreadymade vraagtekens bij dit verhaal. Zou het kunnen dat de excentrieke barones Elsa von Freytag-Loringhoven, een kunstenaar en dichter die vrienden was met Duchamp, de werkelijke bedenker van Fountain is? Barones Elsa werd de moeder van het dadaïsme genoemd. Ze maakte van haar eigen lichaam een kunstwerk door rond te lopen met ijshoorntjes als oorbellen en andere alledaagse dingen te gebruiken als accessoires.

Alreadymade verbeeldt het mysterie rondom Fountain op een experimentele, absurde en vooral heel grappige manier. Zo wordt de geest van barones Elsa heel goed gevangen in de filmstijl. Alreadymade opent met de stemmen van de regisseur en editor die een discussie hebben over een geschikt lettertype voor de openingstitels. Dit maakt je bewust van de constructie van een beeld, maar ook van een documentaire zelf. Door vanaf het begin vragen te stellen bij hoe een verhaal wordt gevormd, neemt de kijker meteen een kritische houding aan.

Dat levert een hele speelse documentaire op. Niks is wat het lijkt. Een hoogtepunt van de absurditeit is wanneer Barbara Visser in virtual reality een bijeenkomst heeft met andere kunstkenners om in discussie te gaan over de vraag of Fountain wel van Duchamp is. Opeens zit je te kijken naar een geanimeerde kikker genaamd Brotchie Dawn die met een Brits kakaccent de groep probeert te overtuigen dat Duchamp de auteur is van het kunstwerk. Het knappe hiervan is dat je de documentaire daardoor niet minder serieus neemt. De film blijft boeiend en overzichtelijk.

De vervaardiging van een computermodel van barones Elsa von Freytag-Loringhoven leidt wel af. Barbara Visser wil deze vergeten kunstenaar op een vrij letterlijke manier reanimeren, maar het maakt haar levensverhaal verwarrend en onoverzichtelijk. Daarnaast wordt nooit echt duidelijk waar het maken van het computermodel heengaat en wat het doel ervan is.

Wel duidelijk is hoe snel en makkelijk een vrouwelijke kunstenaar in die tijd, en eigenlijk nog steeds, wordt weggezet als minderwaardig. Alreadymade stelt cruciale vragen hierover. Was Fountain wel zo beroemd geworden als het niet door Duchamp was gemaakt, maar door een onbekende vrouw? Werd Fountain dan nog steeds tot het meest toonaangevende werk uit de moderne kunst gekroond? Vragen waar niet duidelijke antwoorden op zijn, maar die wel aangeven hoeveel seksisme en misogynie aanwezig is in de kunstwereld.

Dit komt tot uiting in een van de meest schrijnende scènes van de film. Visser is op zoek naar het dodenmasker van barones Elsa om een duidelijk beeld te krijgen van hoe ze eruitzag. De man die haar rondleidt benoemt de vele dodenmaskers van beroemde mannen die ze hebben: Verdi, Homerus en nog vele anderen. Ze lopen langs een dodenmasker van een vrouw. Visser vraagt wie het is en de man antwoordt: "Gewoon een vrouw uit de negentiende eeuw". Visser vraagt of ze geen naam heeft. De rondleider bevestigt: "Geen naam".

Alreadymade laat zien dat het intrigerende mysterie rondom Fountain een rotte laag van seksisme in de kunstwereld verbergt. Door maatschappelijke ongelijkheid heeft barones Elsa nooit een plekje in 'the boys club of modern art' weten te veroveren. Het is daarom uitstekend dat deze film haar de erkenning geeft die zij verdient.