De verloren zoon is wedergekeerd. Na twintig jaar zijn heil te hebben gezocht in het grote, machtige Hollywood, is Paul Verhoeven terug in Nederland. Zijn eerste wapenfeit: Zwartboek, een film die opvallend genoeg meer Hollywood is dan al zijn Amerikaanse producties bij elkaar: groots, meeslepend en zonder al te veel scherpe randjes. En hoewel dit laatste misschien te betreuren is, boeit de film van de eerste minuut tot de laatste. Zwartboek onderstreept nog maar weer eens dat Verhoeven een van de meest interessante en prikkelende regisseurs is, niet alleen binnen Nederland, maar wereldwijd. Laten we daarom op onze blote knietjes bidden dat het drama rond de financiering van Zwartboek Verhoeven niet wederom naar Amerika drijft. Filmmakers van dit kaliber moeten we koesteren.
Op het eerste gezicht lijkt het een veilige keuze: alwéér een film over de Tweede Wereldoorlog. Dat doet het goed in het buitenland en wij Nederlanders kunnen ons weer eens heerlijk wentelen in onze slachtofferrol. Maar na al die films over de bezetting, is bij sommigen de oorlogsmoeheid toegeslagen. Heel begrijpelijk. Daarom een dringende oproep aan deze mensen: laat je aanvankelijke weerstand je niet tegenhouden om naar Zwartboek te gaan. Want hoewel de film ten tijde van de Duitse bezetting speelt, overstijgt Zwartboek de oorlogsfilm. Het is in de eerste plaats een onvervalste avonturenfilm. Niet dat ons de gruwelen van de oorlog bespaard blijven, maar de nadruk ligt eigenlijk net als bij Soldaat van Oranje op de avonturen die de verzetsstrijders beleefden. Het is een kant van de oorlog die vaak beschamend van tafel wordt geveegd als zijnde oneerbiedig, maar het maakt een verdomd spannende film.
In Zwartboek volgen we de joodse Rachel, of Ellis de Vries, zoals ze later wordt genoemd. Als tijdens een vluchtpoging door de Biesbosch haar hele familie door de Duitsers wordt uitgemoord, sluit ze zich aan bij het verzet. In die hoedanigheid infiltreert ze bij de Duitsers om daar, als liefje van een van de hoge officieren, informatie los te krijgen die het verzet kan helpen bij het bevrijden van gevangenen. Dit mislukt jammerlijk. Er blijkt een verrader in het spel te zijn en de verdenking valt op Ellis. Met zowel de Duitsers als het verzet op haar hielen, probeert Ellis er achter te komen wie de mol is
Aan Carice van Houten de zware taak om Zwartboek te dragen. Ze is in haast elke scène te zien. En wat blijkt? Ze is helemaal niet het neutrale, mooie gezichtje waar ze wel eens voor uitgemaakt wordt. Van Houten speelt ingetogen en beheerst, maar weet de kijker precies op de juiste momenten te raken. De nu al fameuze scène waarin Rachel instort - Houdt het dan nooit op? - veroorzaakt kippenvel. Er is slechts één smetje op de verder ijzersterke cast en dat is het tamelijk irritante personage Theo (gespeeld door een stuntelende Johnny de Mol). Hoewel zijn worsteling met de ethiek van het doden van Duitsers interessant is, wordt dit erg knullig verbeeld.
De financiering van Zwartboek had nogal wat voeten in aarde. De film heeft 17 miljoen gekost een schijntje naar Hollywoodmaatstaven wat het tot de duurste Nederlandse productie ooit maakt. En dit brengt nogal wat spanningen en verwachtingen met zich mee. Meerdere malen hebben de investeerders gedreigd zich uit het project terug te trekken. Sommigen hebben dit ook daadwerkelijk gedaan. Producent San Fu Maltha had de grootste moeite de boel bij elkaar te houden. De druk van de investeerders is begrijpelijk, want de Nederlandse markt is klein. De film moet dus een zo breed mogelijk, liefst internationaal publiek aanspreken om zichzelf terug te verdienen. Maar heeft de poging om alle geldschieters tevreden te houden zijn weerslag gehad op de inhoud van de film?
Films van Verhoeven zijn vaak op verschillende manieren te bekijken. Allereerst als puur entertainment. Maar daaronder is Verhoeven vaak druk bezig onbarmhartig te wroeten in de duistere kanten van de menselijke ziel. Dit was het geval bij Robocop, misschien zelfs bij Showgirls en zeker bij Starship Troopers. Het is deze laatste film waarmee Zwartboek zijn boodschap deelt: elk slachtoffer is op zijn of haar beurt weer een dader. Niets is zwart-wit. Maar in tegenstelling tot zijn vorige films zit deze venijnige laag in Zwartboek dieper verborgen. Ook bevat de film een stuk minder Verhoevenmomenten dan we zouden willen, wat het bijna tot een conventionele oorlogsfilm maakt. Bijna. Want gelukkig zien we hier en daar toch nog de hand van de meester: in de cynische grapjes, in de korte momenten van expliciet geweld, in het niet schuwen van bloot en seks. Maar van de Cronenberg van de lage landen mag je meer verwachten. Het ontbreken van een duidelijk Verhoevenstempel maakt dat Zwartboek minder scherp en uitgesproken is dan gehoopt. De film is er ongetwijfeld toegankelijker door geworden, maar mist hierdoor de potentie om een klassieker te worden zoals Soldaat van Oranje.
