Het is alweer vijf jaar geleden dat Paul Thomas Anderson zijn vorige film uitbracht. Toch voelt het veel korter. De briljante cameravoering, Johnny Greenwoods meesterlijke soundtrack, de zinderende vertolking van Daniel Day-Lewis; alles is nog vers voor de geest te halen. There Will Be Blood was een van de beste films van het vorige decennium, zo niet de beste. Anderson nam de tijd voor zijn volgende project, zoals we van hem konden verwachten. En ook nu weer klopt alles. The Master is een meesterwerk.
Een film over de Scientologykerk zou het gaan worden. Althans, dat riepen sommigen toen het project werd aangekondigd. Later werden die uitspraken wat genuanceerd. De film zou parallellen vertonen met het ontstaan van de sekte, maar van een reconstructie was geen sprake. Dat zou ook helemaal niets voor Anderson zijn geweest. De Amerikaanse cineast maakt films die over veel meer gaan dan alleen het verhaal zelf.
In dit geval gaat dat verhaal over Freddie, een marinier die na het einde van de Tweede Wereldoorlog in een zwart gat valt. Na verschillende banen te hebben versleten, lijkt hij eindelijk een doel te hebben gevonden wanneer hij Lancaster ontmoet, een zelfverklaarde profeet die met zijn volgelingen op een schip rondvaart. De onnozele Freddie vertrouwt de leider blindelings, terwijl Lancaster op zijn beurt dankbaar gebruik maakt van die loyaliteit.
Het is het begin van een psychologisch drama waarin menselijke verhoudingen feilloos worden ontleed. Anderson zet een geraffineerd machtsspel op, met Lancasters beweging als kolkend middelpunt. Steeds meer blijkt dat de hoofdpersonages niet zozeer trouwe volgelingen van het nieuwe geloof zijn, maar dat ze de situatie naar hun hand zetten om hun eigen positie binnen de groep in stand te houden, of te verbeteren.
In een tekenende scène wordt Lancaster tijdens een therapiesessie voor het oog van zijn aanhangers door een toeschouwer bekritiseerd. Aanvankelijk probeert hij keurig in discussie te gaan, maar hij wordt steeds kwader als de man te sceptisch blijkt. Het laagje schone schijn verdwijnt even: Lancaster is geen charmante inspirator, maar een man die zich vastklampt aan zijn eigen machtspositie. Even arrogant als kwetsbaar.
De dialoog is een van de vele aspecten waaruit het vakmanschap van Anderson blijkt. Alles in deze film is tot op de millimeter uitgedokterd. Van het knap opgebouwde scenario tot de sterk sfeerbepalende muziek (wederom van Greenwood). En wat te denken van de sierlijke fotografie, met minutenlange tracking shots en betoverende beelden van de oceaan, die met name op het 70mm-formaat geweldig tot hun recht komen.
Moeilijk is het om in te denken hoe dat alles gestalte had gekregen zonder de twee fenomenale hoofdrollen. Joaquin Phoenix en Philip Seymour Hoffman laten een verfijnd kat-en-muisspel zien waarbij iedere emotie voelbaar is. Met name Phoenix, die hier de beste rol uit zijn carrière neerzet, verdient hulde. Het zou volkomen terecht zijn als hij bij de aankomende Academy Awards in de prijzen valt, maar met Oscarmagneet Daniel Day-Lewis als gedoodverfd favoriet is de concurrentie zwaar.
Het is uiteindelijk de complexe thematiek die The Master nog dagen door het hoofd van de kijker laat spoken. Deels is het een film over de hypocrisie van religie, maar veel interessanter wordt het wanneer je alles in een breder perspectief zet. Dan blijkt dit ook een fascinerende film te zijn over groepsdynamiek, zingeving, onafhankelijkheid versus afhankelijkheid, het verlangen naar waardering en de zucht naar erkenning. Het is een weerbarstig, tijdloos en universeel werk waarin Anderson toont hoe gevoelig de balans ligt tussen de mens als kuddedier en de mens als eenling. Een juweel van een film.
