Met amper achttien jaar zou Roman nog een heel leven voor zich moeten hebben. De werkelijkheid is echter een stuk grimmiger. De tiener zit in de jeugdgevangenis en kan langzaam wennen aan zijn toekomstige vrijheid. De helft van Romans straf zit erop en hij mag tijdens zijn verlofperiodes op zoek naar een baantje. De jongen worstelt niet alleen met de vraag of de bikkelharde maatschappij wel zit te wachten op een ex-delinquent. Romans moeder heeft hem vlak na zijn geboorte afgestaan en hij heeft geen vrienden of familie. Zowel binnen als buiten de muren van de gevangenis heeft de gedetineerde dus niemand om op terug te vallen.
Dit is het weinig rooskleurige uitgangspunt van Atmen, het speelfilmdebuut van Oostenrijker Karl Markovics. De filmmaker schetst de uitzichtloze situatie van een jongen die nog een heel, zij het getroebleerd, leven voor zich heeft, maar geen idee heeft hoe hij zich daarin staande moet houden. Romans huidige onderkomen is een grauwe betonnen vesting, afgelegen van de bewoonde wereld. Bij terugkomst van verlof wordt de jongen grondig geïnspecteerd. Hij vindt weinig aansluiting bij zijn medegevangenen en kan zich diep onder water in het zwembad van de gevangenis in zijn eigen wereld opsluiten. Van zijn nieuw baantje wordt de bajesklant ook niet bepaald vrolijk. Roman gaat namelijk aan de slag bij het gemeentelijke mortuarium en is hierbij belast met het ophalen en afleveren van de overleden inwoners van Wenen.
Het duurt even voor Atmen op gang komt. Net als zijn Roman houdt Markovics de (voor)oordelende buitenstaander op afstand. We hebben hier te maken met een introverte hoofdpersoon, van wie zowel de achtergrond als toekomstperspectief in nevelen is gehuld. Waarom de jongen bewoner is van een penitentiaire inrichting komt pas halverwege terloops ter sprake. Daar komt bij dat ook Romans contact met de buitenwereld langzaamaan onthuld wordt. De aanloop van Markovics' debuut is verstild en beklemmend, zonder dat er eigenlijk veel gebeurt. Het is dan ook een knappe prestatie dat het nooit saai wordt. Er zijn weinig dialogen en de onpeilbare hoofdrolspeler Thomas Schubert weet dankzij zijn krachtige stille spel de aandacht van de kijker vast te houden.
Markovics is een begenadigd observant, die veel vertrouwen heeft gesteld in het interpretatievermogen van de kijker en niet hoeft te grijpen naar overbodige uitleg of opsmuk. Juist als het moment zich aandient dat er behoefte is aan duiding en richting om het verhaal op gang te houden, begint Roman contact met anderen te zoeken en wordt duidelijk wat zich in zijn korte leven heeft afgespeeld. Markovics gebruikt hiervoor in zijn eigen scenario aanknopingspunten die verband houden met de nieuwe baan van de jongen. Het blijft echter van secundair belang, omdat de belevingswereld van de jongen voorop staat. Het contact dat Roman krijgt met een toeriste in de trein, zijn eigen moeder of zijn collega's is vluchtig en lijkt onbeduidend.
Als kijker is het flink werken, want Atmen kun je moeilijk relaxed achterover leunend over je heen laten komen. De beeldvoering is aanvankelijk statisch en sober, maar krijgt wat meer dynamiek als Roman zich wat meer blootgeeft. De verbanden die worden gelegd tussen de titel en de functie die het ademhalen heeft in Romans werk, omgeving en leven is wat vergezocht en niet bepaald evident. Het staat echter ook op krachtige wijze symbool voor de geestelijke overlevingsstrijd van de hoofdpersoon, waarbij het krijgen van lucht hoofdvoorwaarde is.
Er zijn ontelbare films gemaakt over een gevangene die wordt geconfronteerd met een leven buiten de cel. Dit Oostenrijkse drama onderscheidt zich hiervan door de integere aanpak en de interessante combinatie van thema's als schuldgevoel, zingeving, het zoeken naar antwoorden en lotsbestemming. Een bezoek aan een Zweedse meubelgigant, waar een ontmoeting Romans leven nieuwe richting geeft, heeft zelden zoveel mistroostigheid en tegelijkertijd hoop opgeroepen.
