Het kan heel interessant zijn om inzicht te krijgen in een bepaald muziekstuk. Iets wat blijkbaar zo goed geschreven is, dat het bij iedere luisteraar individuele gevoelens en herinneringen losmaakt. Universeel en persoonlijk tegelijk. Het kwam aan bod in Ramón Gielings intrigerende documentaire Over Canto, waarin liefhebbers van de Canto Ostinato onder woorden probeerden te brengen hoe de hypnotiserend kabbelende compositie een onuitwisbare indruk maakte.
In zijn nieuwste documentaire Erbarme Dich doet Gieling iets soortgelijks. Ditmaal laat hij mensen aan het woord komen die een speciale band hebben met Bachs Matthäuspassion, en dan met name de bekendste aria uit dat oratorium: Erbarme dich, mein Gott. Dat levert wederom een reeks interessante, aangrijpende, of voor sommigen misschien zelfs inspirerende verhalen op. Maar in dit geval weet dat toch minder te prikkelen dan in Over Canto.
Waar die documentaire de kijker liet nadenken over welke invloed muziek op hem of haar persoonlijk had - en daarnaast de interesse wist te wekken om de Canto Ostinato eens te beleven - blijft Erbarme Dich specifieker bij de Matthäuspassion en zijn thematiek hangen. Een must voor liefhebbers, maar voor een leek wellicht minder boeiend én minder toegankelijk.
Een van de voornaamste personen die in deze documentaire voor de camera verschijnt, is dirigent Pieter Jan Leusink, die vertelt over hoe hij opgroeide in een streng gereformeerd milieu: In die kringen was opera iets van de duivel. Net als homoseksualiteit trouwens, leren we uit het verhaal over een zeer getalenteerde zanger die verguisd werd door zijn gelovige omgeving.
Maar dankzij de muziek konden deze mensen zich door moeilijke tijden heen slepen. Met name de Matthäuspassion heeft de kracht om te troosten, legt de Amerikaanse operaregisseur Peter Sellars uit. Ook de Nederlandse schrijfster en dichteres Anna Enquist praat daar over mee. De dood van haar dochter verwerkte ze door te schrijven, en door piano te spelen. Bachs Goldberg-variaties bleken een therapeutische werking te hebben. Later ontdekte ze dat achter diezelfde muziek een tragedie zat die opmerkelijke gelijkenissen vertoonde met haar eigen leven.
Er komen meer van zulke mooie anekdotes voorbij in Erbarme Dich, een documentaire die met beeld en tekst de kracht van Bachs muziek wil overbrengen. Naast de geïnterviewden doet Gieling daarin zelf ook een moedige poging, maar daarmee schiet hij wel behoorlijk ver door. Zijn documentaire is sterk gestileerd en zit vol met symboliek. Het hikt tegen het aanstellerige aan. Zo gebruikt hij als hoofdlocatie een donkere verlaten kerk, belicht met schijnwerpers en beklad met filosofische graffititeksten, waarin beelden op muren worden geprojecteerd en een groep daklozen het passieverhaal uitbeeldt.
Al die beeldende poëzie is bedoeld om de sfeer van de Matthäuspassion te versterken, maar het komt wel gevaarlijk dicht in de buurt van kitsch. Wie ervoor openstaat, kan zich volledig laten onderdompelen in prachtige muziek en dromerige beelden. Maar een nuchtere kijker die kennis wil maken met de muziek van Bach, gaat een pittige zit tegemoet.
