Grauw weer, veel geweld, wanhopige mensen, een flinke dosis verveling en een hoop omkoperij: met deze sfeerimpressie zet Durak de Russische samenleving nogal kenmerkend neer. Regisseur Yuriy Bykov (die eerder de The Major maakte, een misdaadfilm waarin wanhoop en omkoperij eveneens belangrijke thema's zijn) uit met Durak directe kritiek op de corruptie in Rusland. Het is een lovenswaardige aanpak, want hoewel er veel commentaar is op het Russische beleid, zijn maar weinigen zo uitgesproken kritisch in de openheid getreden als Bykov. Juist nu, met de controverse rondom de liquidatie van oppositiepoliticus Boris Nemtsov en Poetins mogelijke betrokkenheid, is deze aanklacht actueler en noodzakelijker dan ooit.
In de film is te zien hoe de strijd om het lot van zo'n achthonderd flatbewoners zich ontvouwt. De jonge, onbeïnvloede en goudeerlijke loodgieter Dima ontdekt een enorme scheur in een van de appartementen en probeert de corrupte, bevoordeelde en elitaire bureaucratie ervan te overtuigen het gebouw direct te ontruimen. Volgens zijn berekeningen (Dima is een harde werker, dus ook nog eens tweedejaars student Bouwkunde) zal het gebouw binnen vierentwintig uur instorten. Hij stuit echter op een knalharde muur van corruptie, waar met geen sloopkogel doorheen lijkt te komen. De gemeente kiest voor de doofpot. Met af en toe wat clichématige beelden (zo valt precies op het moment dat Dima de fundering controleert een drietal steentjes naar beneden) wordt langzamerhand duidelijk hoe niet alleen het pand, maar ook het beleid van de burgemeester op instorten staat.
In slecht verlichte kamers doen de personages paniekerige pogingen om nog iets van de situatie te kunnen maken met de nodige glazen wodka erbij. Het is Atryom Bystrov, de acteur die Dima speelt, die op overtuigende wijze een hoopvolle glinstering in zijn ogen heeft. Precies deze houding maakt hem zo menselijk. Bystrov won dan ook niet onterecht de prijs voor Beste Acteur op het Locarno Film Festival. Hoopvolle Dima zal de gemeente wel even overtuigen en de mensen in de flat redden: hij is vastberaden, fatsoenlijk, oprecht en wordt nooit met een glas alcohol in beeld gebracht. Het moge duidelijk zijn dat Bykov niet bepaald een voorstander is van het overmatige drankgebruik in Rusland. Dima is de held van het verhaal. Of, zoals hij door zijn omgeving wordt genoemd: de 'durak', Russisch voor 'dwaas'.
Deze bijnaam lijkt een ironisch pesterijtje. Want mensen die eerlijk zijn en voor de goede zaak vechten, moeten we toch prijzen? Zijn het niet juist deze personen die altijd succes behalen en het hart op de juiste plek hebben zitten? Waarom zouden we die in 's hemelsnaam een dwaas noemen? De titel van de film is duidelijk niet serieus bedoeld. Het loopt misschien niet altijd zoals Dima graag wil, maar hij doet in ieder geval zijn best om het juiste te doen. En dat is allesbehalve dom. Of niet soms?
Niet dus, als het aan Bykov ligt. De titel van zijn film blijkt bloedserieus. Wanneer bijvoorbeeld de vader van Dima weigert om een paar leidingen van zijn werk te stelen, noemt Dima's moeder ook hem een dwaas. Hij is veel te eerlijk de hele buurt doet het! Waarom moet hun gezin achterblijven? Als je in het huidige Rusland enige vorm van comfort wilt hebben, moet je liegen en bedriegen. Zij die deugdzaam en eerzaam blijven, zijn idioten. Dima's vader wil er echter niet aan. Uit frustratie verlaat hij de woning om het bankje bij de voordeur, dat voor de zoveelste keer kapot is getrapt door hangjongeren, te repareren. Het typeert zijn wanhoop, die hij samen met zovelen deelt: ergens wil hij nog invloed op uit kunnen oefenen. Al is het maar een lullig bankje dat elke week weer stuk gaat en nooit gebruikt wordt. Ook dat kan dwaas genoemd worden, maar het is in ieder geval begrijpelijk.
Kleine fragmenten als deze schuiven het overkoepelende thema van Durak naar voren: eerlijkheid, vriendelijkheid en vooral ook de consequenties daarvan. Als je te veel achter de goede zaak aan zit, raak je in Rusland ondergesneeuwd. Of met je leven bedreigd, zo ontdekt Dima. Moeder Rusland is doodziek en heeft geen hoop meer op genezing. Er valt niet te ontkomen aan de machtsverstrengelingen. De enige uitweg is je te laten besmetten of te vluchten uit de giftige omgeving. Dit laatste is precies wat Dima's vrouw en kind doen. "Alles is verrot hier", vertelt hij ze voordat ze op pad worden gestuurd. De eerlijke mens is een durak. Toch blijft Dima achter om door te vechten.
Hij lijkt niet te willen stoppen, maar waar ligt de grens? Zijn personage komt voor een moreel dilemma te staan: moet hij doorgaan in zijn eerlijkheid, ook als het ten koste gaat van zichzelf en zijn geliefden, of moet hij zijn normen en waarden laten varen? Voor Dima lijkt het einde nog lang niet in zicht en ook dat heeft zijn gevolgen. Het meest wrange deel van de film is misschien nog wel de scène waarin Dima, in een laatste poging om de bewoners te redden, juist door hen verraden wordt. Eerlijkheid mag dan misschien het langst duren, zij heeft ook zeker een houdbaarheidsdatum.
