in Recensies
Update:
Sinds de opschorting van de militaire dienstplicht hoor ze je ze steeds minder vaak, maar jaren geleden kende iedereen wel verhalen over mensen die daar op interessante wijze onderuit wisten te komen. In de openingsscène van Woman of... heeft de Poolse Andrzej anno 1980 een uiterst effectieve methode gevonden: hij verschijnt bij de medische keuring met gelakte teennagels.
Jaren later vertelt hij deze anekdote vol jovialiteit aan zijn vrienden (duidelijk niet voor de eerste keer), maar de manier waarop hij destijds naar zijn tenen staarde doet vermoeden dat zijn slimme trucje onverwachts iets in hem heeft losgemaakt. Dat een leeftijdsgenoot bij diezelfde keuring kwam opdagen met een kip als 'steundier' en de dans niet wist te ontspringen, maakt duidelijk dat (geveinsde) krankzinnigheid heel wat minder gevoelig ligt dan mogelijke gendernormatieve afwijkingen.
In resterende twee uur van Woman of... krijgt Andrzej stukje bij beetje door dat hij eigenlijk een zij is. Veel van die ontwikkeling gebeurt woordloos. Altijd mooi als films op die manier hun verhaal vertellen, want waarom personages ergens over laten praten als het ook visueel kan worden gecommuniceerd? Deze methode maakt ook sterk invoelbaar dat wat de hoofdpersoon doormaakt voor velen onbespreekbaar is. Pas in de tweede helft van de film belt Andrzej met een steungroep en geeft aan: "Ik zou weleens met iemand zoals ik willen praten."
Terugkijkend op die openingsscène kun je je afvragen of die truc om onder militaire dienstplicht uit te komen wellicht onderbewust was ingegeven. Er zijn misschien wel honderden methoden om te worden afgewezen, maar Andrzej koos voor de gelakte teennagels. Hetzelfde geldt voor een verkleedfeestje enkele jaren later: Andrzej verschijnt als verpleegster en vermaakt zich in die hoedanigheid opperbest. Ogenschijnlijk voor de lol - in deze vroege fase lijkt nog geen enkele sprake van genderdysforie - maar achteraf misschien toch een signaal.
Wanneer de hoofdpersoon ervoor kiest om door het leven te gaan als Aniela en zich steeds vrouwelijker uitdost, leidt dat niet zozeer tot belediging of bedreiging maar vooral tot buitensluiting. Aniela ondergaat haar lot vrij gelaten, ook wanneer dat resulteert in ontslag of dakloosheid. Wanneer ze wordt aangesproken bij haar oude naam of als 'meneer', zet ze zich daar meestal maar overheen in plaats van direct haar gesprekspartner te corrigeren. Aniela is immers net zo timide als Andrzej was. Een gendertransitie verandert daar weinig aan.
De enige met wie Aniela soms enigszins over haar situatie kan praten is degene die daar iets bij te verliezen heeft: echtgenote Iza. Want ondanks alles hebben de twee een redelijk stabiel huwelijk. Alleen zal dat moeten worden ontbonden als Aniela een geslachtsoperatie wil ondergaan. Een huwelijk tussen twee vrouwen is in Polen immers niet toegestaan. Medisch kan er van alles, maar de wetgeving in het uiterst christelijke land loopt daar nog een paar decennia op achter.
Aangenaam genoeg wordt de relatie van deze twee mensen vanaf het prille begin getoond. We zien ze zelfs zonder enige ambiguïteit als hitsige jongeren bezig tussen de lakens, waarna ze vol optimisme samen een leven opbouwen. Veel andere films zouden volstaan met een introductie van Andrzej als ingedutte veertiger die vastzit in het verkeerde lichaam, maar doordat Woman of... ook de prettige voorgeschiedenis toont worden de zware consequenties van Aniela's keuze des te meer voelbaar.
Aniela's relatie met Iza werkt als een goede rode draad en de vertolkers weten hun gezamenlijke scènes, die steeds balanceren tussen spanning en begrip, te verheffen tot de hoogtepunten van de film. Vooral intrigerend is het moment waarop Iza haar echtgenoot toebijt: "Verman jezelf een beetje." Van Dale duidt het woord 'vermannen' als 'moed vatten' of 'zichzelf meester worden'. Allebei zijn volledig van toepassing op Aniela, maar juist door te 'vervrouwen', een woord dat niet bestaat. Geen idee of dit een vertaling is van een vergelijkbaar Pools woord, maar anders: chapeau aan de ondertitelaar.
