Regie: Steve James Speelduur: 101 minuten | Jaar: 2022

Hoewel Theodore Hall wel in het boek voorkwam waar Oppenheimer op gebaseerd werd, haalde hij ondanks de lengte van drie uur tijd de film niet. Hij was een collega van Oppenheimer, die in 1944 gedetailleerde kernwapentechnologie lekte naar de Sovjet-Unie. Met zowel de kennis van het huidige politieke landschap als die van de Koude Oorlog die kort daarna zou volgen, is dat een onbegrijpelijke keuze. Maar de documentaire maakt zijn beweegredenen begrijpelijk met een prachtige symbiose van reconstructies, archiefbeelden en klassieke muziek.

Want krijg maar eens sympathie voor wijlen Theodore Hall en zijn medeplichtige vrouw Joan Hall met de kennis van wat Stalin heeft gedaan en wat Poetin nu onderneemt. De documentaire plaatst je echter terug naar de jaren veertig. Je weet nog niet wat er na de Tweede Wereldoorlog zal volgen, maar je weet als belezen Harvard-intellectueel wel dat de VS mensenrechten niet altijd voorop stelt. Propaganda-liedjes over atomische macht en massale vernietiging illustreren het punt dat de VS een agressor kan worden. Die niet in zijn eentje vertrouwd kan worden met deze technologie.

Historici komen in beeld om te vertellen over geheime documenten waarin een aanval op de Sovjet-Unie wordt gepland, deels om tegemoet te komen aan de kapitalistische wensen van grote ondernemers die cruciale functies bij de overheid bezitten. Daarnaast twijfelen zij aan of de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki wel zo nodig waren als werd beweerd. Was het niet eigenlijk meer een demonstratie richting de Sovjet-Unie, terwijl Japan toch wel degelijk bereid was om zich binnen afzienbare tijd over te geven?

Theodore en Joan Hall worden ondertussen niet neergezet als gluiperige verraders, maar als empathische, kritische academici die geloven juist te handelen. Als na het onderscheppen van Sovjet-berichten de FBI hun telefoon begint af te tappen en hen begint te achtervolgen, lijken ze meer slachtoffer dan dader. Hun kinderen dachten vroeger - enigszins badinerend - dat ze alleen maar praatten over revolutie en er niets aan deden, niet wetende dat Teddy en Joan dat niet meer konden door een groot persoonlijk offer.

Deze tangbeweging is effectief en overtuigend. Tegelijkertijd levert het een vrij eenzijdig beeld op en geeft de documentaire vooral stemmen het woord die Teddy en Joan ondersteunen. Sommige statements die de documentaire zelf maakt, zoals het eindschrift 'De VS is tot op de dag van vandaag het enige land dat kernwapens heeft ingezet' zijn eigenlijk net iets te veel van het goede. Het zijn uiteindelijk de laatste archiefbeelden van Teddy Hall zelf, die toegeven dat de Sovjet-Unie inderdaad erger was dan hij als marxistische sympathisant had gedacht. Maar: de informatie niet lekken zou weer een andere soort leed hebben veroorzaakt.

Hoewel A Compassionate Spy tegen het einde iets aan aantrekkingskracht inboet, is de docu als geheel een aantrekkelijk stuk geschiedenisvertelling, die afwisselend grappig, aandoenlijk en mateloos fascinerend is. Die je echt in een andere tijd en in een ander persoon plaatst. Misschien is hij daarin bij vlagen te succesvol en wordt het ethische dilemma een beetje voorgekauwd. Maar goed, voor een meer Amerika-vriendelijke kant van het verhaal zijn er ontelbaar veel andere werken over de Tweede Wereldoorlog. Inclusief dus Oppenheimer.

A Compassionate Spy is te zien bij NPO Start.