Naar sommige acteurs zou je zelfs luisteren als ze het woordenboek voorlezen. Maar zou je ook naar ze kijken als ze een woordenboek schrijven? Naar Mel Gibson bijvoorbeeld, die als de Schotse James Murray de reusachtige taak op zich neemt om de Oxford English Dictionary te schrijven. In The Professor and the Madman is het schrijven van een woordenboek niet alleen een spannend avontuur, maar vooral een pleidooi voor tweede kansen, vergiffenis en rehabilitatie.
Voor Mel Gibson is The Professor and the Madman een soort verdediging geworden. Hij kocht in 1998 de filmrechten voor het boek The Surgeon of Crowthorne: A Tale of Murder, Madness and the Love of Words, van Simon Winchester, dat in Amerika verscheen onder de titel The Professor and the Madman: A Tale of Murder, Insanity, and the Making of the Oxford English Dictionary. Het duurde twintig jaar voordat dit passieproject van Gibson echt van de grond kwam. Ooit schreef John Boorman (Point Blank, Deliverance) een script en was er sprake dat hij de verfilming zou regisseren met Gibson in de hoofdrol. Later was Luc Besson als regisseur aan het project verbonden, en weer later zou Gibson zelf de film regisseren. Totdat hij uiteindelijk dat stokje overdroeg aan zijn vriend Farhad Safinia.
Safinia (onder het pseudoniem P.B. Shemran) regisseert, maar The Professor and the Madman is vooral het product van Mel Gibson. Niet zozeer 'professor' James Murray (die in werkelijkheid noch in de film een professor is) vertoont gelijkenissen met Gibson, maar juist dat andere personage. Het verhaal van de 'madman' uit de titel, gespeeld door Sean Penn, is door de jaren heen uitgegroeid tot een parabel voor Gibson zelf. Dr. W.C. Minor was een Amerikaanse oorlogsveteraan die naar Engeland verhuisde om zijn gekmakende oorlogstrauma te ontvluchten.
Daar was echter geen ontsnappen aan en in de dramatische openingsscène vermoordt hij de verder onbekende George Merrett. Minor wordt gestoord verklaard en naar een inrichting gebracht, waar hij dankzij zijn rijkdom comfortabel kan leven, inclusief volle boekenkast, terwijl de weduwe Eliza Merrett zes kinderen en zichzelf opeens moet zien te voeden. Dankzij die boekenkast wordt hij een belangrijke bron voor Murrays woordenboek. Op een oproep van Murray om woorddefinities in te sturen, reageert hij met duizenden tegelijk.
Het boek vertelt het verhaal van deze onwaarschijnlijke steun en toeverlaat voor Murray en het tot stand komen van de Oxford English Dictionary. De twee raken bevriend door hun gedeelde passie voor taal en woorden. Voor de verfilming werd dat echter niet als dramatisch genoeg gezien: om de moordenaar met de grote woordenschat en literaire kennis sympathieker te maken, doneert hij zijn volledige legerpensioen aan de weduwe van zijn slachtoffer. Daardoor ontstaat een curieuze relatie tussen de twee, wat uitmondt in een pleidooi voor vergeving en een tweede kans op leven na een desastreuze, destructieve fout. Het is een mooi idee, maar weinig overtuigend en geforceerd als romantisch subplot.
Indirect vraagt ook Mel Gibson aan zijn publiek om vergiffenis. De opnames begonnen al in 2016, nog voor de positieve ontvangst van Hacksaw Ridge die een soort rehabilitatie voor Gibson inluidde. Tussen 2006 en 2016 was hij lange tijd geen graag geziene gast in Hollywood, door een combinatie van antisemitische uitspraken, huiselijk geweld en dronkenmanschap. Oorspronkelijk was The Professor and the Madman allicht niet zo bedoeld, maar in de context van Gibsons leven en carrière is het nu moeilijk om de film niet te zien als smeekbede.
Toch is het eindproduct niet wat Farhad Safinia en Gibson voor ogen hadden. Ze hebben zelfs nog geprobeerd om de release tegen te houden. Ze wilden namelijk nog een paar weken langer in Oxford filmen, maar producent Nicholas Chartier hield dat tegen omdat ze het budget en de speelduur al hadden overschreden. Wie uiteindelijk verantwoordelijk is voor de warrige montage is moeilijk te zeggen, maar veel maakt het ook niet uit, want het tijdsverloop is sowieso moeilijk te volgen. Minor wordt zichtbaar ouder in de gevangenis, maar de kinderen van Murray en Merrett houden min of meer dezelfde leeftijd.
De plakbaarden van Gibson en Penn zijn indrukwekkend, de logica erachter is ver te zoeken. De relatie tussen hun personages die uit een gezamenlijke taalpassie ontstaat, is de basis voor een goed verhaal. De scènes waarin Murray en zijn team naarstig op zoek zijn naar de volledige definitie voor specifieke woorden zijn dynamischer dan je wellicht zou verwachten. Gibson bewijst los van al het andere nog altijd een charismatische, boeiende acteur te zijn, vooral in een wat ingetogener rol zoals deze. Alles daaromheen heeft echter meer te maken met Hollywood markteisen (een verhaal moet een schurk en romance hebben) en Gibsons positie in Hollywood. Die ambiguïteit maakt van The Professor and the Madman een curiositeit.
