Noorwegen, 22 juli 2011, 15.07 uur. Een zware autobom ontploft in de regeringswijk van Oslo. Twee uur later arriveert aanslagpleger Anders Behring Breivik verkleedt als politieagent op het eiland Utøya, ongeveer veertig km ten noordwesten van Oslo. Daar opent hij het vuur op jongeren van de Noorse Arbeiderspartij tijdens hun jaarlijkse jeugdkamp. In tweeënzeventig minuten doodt Breivik negenenzestig mensen. Tientallen raken zwaargewond. Honderden lopen zwaar psychisch trauma op.
Het zijn niet te bevatten feiten van één van de zwartste dagen in de Noorse geschiedenis. De destijds tweeëndertigjarige extreemrechtse nationalist heeft beide aanslagen bekend en is inmiddels veroordeeld. Zijn manifest en proces zijn uitgebreid besproken. Wat voor altijd blijft, is het leed van de slachtoffers. Met het zeer indrukwekkende Utøya 22. juli brengt regisseur Erik Poppe de aandacht terug naar de verschrikkingen van die dag, en laat hij ons in één zenuwslopende take zien, wat niet te beschrijven valt.
De film opent met een bewakingsopname van de explosie in Oslo en gaat vrijwel meteen over naar het eiland. Aan de rand van een dicht bos pakt de camera de achttienjarige Kaja op, om haar vervolgens niet meer uit het oog te verliezen. We volgen haar naar haar tent terwijl zij met haar moeder belt, die bezorgd is na de aanslag in Oslo. Kaja stelt haar gerust: Utøya is misschien wel de veiligste plek om op dat moment te zijn.
En inderdaad, het eiland lijkt een vakantieplek als ieder ander: talloze kleurrijke tentjes staan verspreid over een modderig kampeerterrein, jongeren komen terug van het zwemmen, gaan samen eten, lachen. Nieuws over de aanslag in Oslo druppelt langzaam binnen, maar veel is onduidelijk. De geëngageerde jongeren discussiëren over mogelijke daders en motieven. Maar voordat het te politiek wordt, klinken de eerste schoten.
Vanaf dat moment wordt de kijker real-time meegenomen in een tweeënzeventig minuten durende huiveringwekkende overlevingsstrijd van Kaja. De camera volgt haar in één onderbroken take tijdens de wanhopige zoektocht naar haar zusje Emilie. In de verwarring en chaos rennen we in paniek met haar mee, zoeken we in de modder dekking tussen vluchtende lotgenoten, en zijn we erbij wanneer zij een zwaargewond slachtoffer troost.
Utøya 22. juli is gebaseerd op feiten en gesprekken met overlevenden, maar uit respect voor de slachtoffers heeft de filmmaker de individuele verhaallijnen en personages gefictionaliseerd. Er is veel media-aandacht geweest voor Breivik en daarom wilde Poppe zich specifiek richten op de slachtoffers. Hij laat de dader letterlijk buiten beeld: slechts één moment vangen we een glimp van hem op.
Eén van de grootste krachten van de film is dan ook het gebruik van suggestie. Het overgrote deel van Breiviks gruweldaden wordt niet letterlijk getoond. Poppe gaat gelukkig niet voor goedkoop effectbejag en gebruikt de kracht van suggestie om de kijker deelgenoot te laten zijn van de doodsangst, verwarring en paniek van de vluchtende jongeren.
Dat wordt niet alleen bewerkstelligd door het zeer knappe camerawerk, maar ook door het uiterst effectieve sounddesign. De geweerschoten klinken constant, maar variëren in volume van rotjes wanneer Breivik ver weg is, tot mokerslagen wanneer hij ineens in de buurt opduikt. Net als de vluchtende jongeren weet het publiek niet waar het gevaar vandaan komt, en wachten ook wij angstvallig op het volgende salvo.
Niemand weet aanvankelijk wat er gaande is, wie er schiet, hoeveel schutters er zijn. Sommigen denken zelfs aan een oefening. Die onzekerheid en angst deelt de kijker, ook al kennen wij het verschrikkelijke scenario van die dag. De kijker deelt ook de onmogelijke keuzes die de doodsbange jongeren moeten maken om te overleven: blijf je verscholen wachten op hulp, of vlucht je verder? Als kijker maak je constant dezelfde loodzware afweging: wat zou ik doen in dezelfde situatie? Het zijn keuzes die het verschil kunnen zijn tussen leven en dood.
Die doodsangst is gedurende de gehele film ontzettend voelbaar en Poppe toont dat iedereen daar anders mee omgaat. Sommigen verstijven, anderen proberen in blinde paniek via het ijskoude water het eiland te ontvluchten. Er zijn groepjes die Kaja in hun schuilplaats toelaten, maar er zijn er ook die haar wegsturen uit angst voor ontdekking. Sommige jongeren proberen elkaar te troosten, anderen maken uit nervositeit grapjes om de situatie te verlichten.
Met effectief gebruik van middelen en met respect voor de slachtoffers is Erik Poppe met Utøya 22. juli erin geslaagd om een inktzwarte pagina uit de Noorse geschiedenis op zeer aangrijpende wijze te vertellen. Doordat de aandacht volledig naar de slachtoffers uitgaat, wordt de impact van Breiviks verschrikkelijke terreurdaad alleen maar groter. Het politieke statement van de filmmaker net voor de aftiteling is dan ook niet nodig. De verschrikkingen die de jongeren die dag op het eiland Utøya meemaakten, vertellen alles. Dit nooit meer. Daarna kun je alleen maar stil zijn.
