Ruim vijftig jaar na dato is het nog altijd een intrigerend onderzoek: het sociale experiment van Stanley Milgram. De Amerikaanse wetenschapper ontdekte dat mensen opvallend lang gehoorzaam blijven, zelfs in een extreme situatie. Zolang er maar een autoritair figuur opdrachten geeft en de verantwoordelijkheid op zich neemt. In de kalm opgebouwde openingsscène van Experimenter zien we hoe dat werkt.
Twee mannen worden een ruimte binnen geleid met het idee dat ze meewerken aan een geheugenexperiment, bestempeld als leerling en leraar. De leerling moet woordcombinaties onthouden die de leraar vanuit de naastgelegen kamer opleest. Snelle vogel, groene inkt, mooie dag, et cetera. Vervolgens krijgt de leerling alleen het bijvoeglijk naamwoord voorgelezen en moet hij het bijbehorende zelfstandig naamwoord kiezen. Daar staat een druk op, want de leerling is aangesloten op een apparaat dat stroomstoten geeft. De leraar wordt gevraagd om bij ieder fout antwoord een schakelaar over te halen om een schok uit te delen, net zolang tot het goed gaat. Het voltage wordt daarbij steeds sterker en de pijnkreten vanuit de andere kamer klinken steeds harder. Belangrijk detail: het stroomapparaat is helemaal niet aangesloten en de leerling is een acteur die in de andere kamer een bandrecorder met opgenomen gekerm aanzet.
We zien Stanley Milgram vanachter geblindeerd glas kalm aantekeningen maken. Het gaat hem om de leraar, die in vrijwel alle gevallen door blijft gaan tot hij het levensgevaarlijke hoogste voltage heeft bereikt. Ook al hoort hij de leerling smeken om te stoppen, hij vertrouwt op de man in doktersjas die het experiment leidt en rustig blijft vertellen dat hij door moet gaan, dat het allemaal geen kwaad kan en dat hij geen andere keuze heeft.
Milgrams experiment riep ethische dilemmas op. Er was dan wel niemand gewond geraakt, maar mag je mensen wel zo voorliegen en onder druk zetten ten behoeve van de wetenschap? In Experimenter wuift Milgram die kritiek zelfverzekerd weg. Hij had zelf ook niet verwacht dat mensen zo ver zouden gaan en beargumenteert dat hij alleen via deze weg zijn conclusies over menselijke gehoorzaamheid had kunnen trekken. Als je de exacte bedoelingen van tevoren al uit de doeken doet, heeft het experiment geen zin meer.
Hoofdrolspeler Peter Sarsgaard doorbreekt regelmatig de vierde wand om zijn levensverhaal van commentaar te voorzien. Als zoon van twee Holocaust-overlevenden kwam zijn fascinatie voort uit de geoliede genocidemachine van de nazis. De ironie wil dat hij door zijn resolute houding niet ziet dat hij nu zelf een koele manipulator is geworden. Dat hij deelnemers terug op bezoek vraagt voor een evaluatie, is eerder in het belang van zijn onderzoek dan dat hij zich daadwerkelijk zorgen lijkt te maken.
Aan dat aspect van Milgrams verhaal had regisseur Michael Almereyda best wat meer aandacht mogen besteden. Hij werkt met interessant materiaal (Sarsgaard legt terloops nog een aantal andere experimenten uit) en gaat daar creatief en lichtvoetig mee om, zoals in flashbacks waarin personages tegen een ouderwets zwart-witdecor worden geplakt. Qua stijl is Experimenter dus prikkelend genoeg, maar onder de streep is deze film weinig meer dan vermakelijk gebrachte lesstof.
Sociale dynamiek kan razend interessant zijn als de kijker zelf aan het denken wordt gezet. Zo hield de Zweedse filmmaker Ruben Östland zijn publiek een venijnige spiegel voor met films als Play en het vorig jaar verschenen Turist. Experimenter blijft ondanks de plezierige filmstijl meer op afstand. Interessant materiaal is het zonder meer, maar de film zelf is meer een feitelijke vertelling dan prikkelend discussievoer.
