Iedereen zal het wel eens hebben meegemaakt: een ruzie in de bus, straattuig dat iemand lastigvalt, gadegeslagen door tientallen omstanders. En niemand die iets doet, inclusief jijzelf. Ergens weet je dat je zou moeten ingrijpen, maar je houdt je stil en hoopt dat iemand anders te hulp schiet. Het zijn momenten waar maar weinig over wordt gesproken. Eigenschappen die mensen het liefst diep wegstoppen. De Zweedse regisseur Ruben Östlund maakt er films over.
In 2009 maakte hij Involuntary, een briljante film over groepsdruk. Consequent gedraaid met een statische camera die de boel van een afstandje registreerde, liet hij zien hoe mensen zich gedragen wanneer ze in een hoek worden gedreven. Het pijnlijk komische drama was een van de beste films van het jaar.
Met Play zet Östlund die lijn verder door. Zijn nieuwste film gaat over meer dan alleen groepsdruk. De regisseur baseerde zich op een waargebeurde rechtszaak, waarin een groep tieners terechtstond die leeftijdsgenootjes van hun kostbaarheden hadden beroofd, zonder daarbij geweld te gebruiken. Ze wisten hun slachtoffers zo te intimideren dat ze met onschuldig lijkende spelletjes en een doordachte retoriek hun zakken wisten te vullen. Dat ze zo succesvol bleken zegt iets over de gedupeerden, of liever gezegd, de kinderen die zich lieten duperen. Maar tegelijkertijd zegt het ook veel over de daders. Blijkbaar wisten zij precies hoe ze zich moesten gedragen, wat voor rol ze moesten aannemen om hun slachtoffers te laten doen wat ze wilden. Een intrigerend verhaal, dat Östlund hier optimaal heeft uitgebuit.
Zonder gebruik van een soundtrack, met dezelfde registrerende camerastijl uit Involuntary, en volledig in realtime, sleurt hij de kijker steeds verder mee in zon situatie waar je eigenlijk helemaal geen getuige van wilt zijn. Langzaam voel je je een bijstaander worden die aan de grond genageld staat, niets doet en hoopt dat het allemaal goed komt. Het is precies hetzelfde gevoel dat de drie jongetjes in Play ondervinden. Ze laten zich liever door hun belagers dwingen dan dat ze risico moeten lopen.
Het levert diep frustrerende, afmattende, maar ook vooral herkenbare momenten op. Want dit verhaal gaat niet per se over kinderen die elkaar treiteren, maar over hoe mensen zelf in elkaar steken. Play is een zeer intrigerende film over de werkingen van groepsdynamiek, maar gaat ook over de huidige maatschappij, waarin mensen prima met elkaar overweg denken te kunnen, maar waar de contrasten intussen scherper en scherper worden doordat iedereen zich zo verdedigend mogelijk wil opstellen.
Östlund versterkt die boodschap door op momenten afstand te nemen van zijn hoofdverhaal en in kleine zijverhalen dezelfde ideeën te benadrukken. Tegen het eind zien we hoe een van de daders bij de lurven wordt gegrepen door een volwassene. Compleet terecht, maar hij krijgt direct commentaar van een voorbijganger die alleen ziet hoe een blanke volwassen man een donker jongetje aanpakt. Achter dat soort momenten gaat ook humor schuil, maar wel van de zwartste soort. Östlund geeft zo zijn complexe en confronterende materiaal net de luchtigheid en speelsheid die nodig zijn om Play niet in een loodzware zit te laten veranderen.
Dit is een fascinerende, messcherpe kijk op de samenleving, met een compleet overtuigende jonge cast en een doordachte visuele stijl die de kijker het ongemak laat voelen. Östlund laat opnieuw zien dat hij een van de interessantste regisseurs van het moment is.
FilmTotaal sprak Ruben Östlund begin dit jaar tijdens het IFFR. Lees hier het interview.
