In 2017 opende Oekraïne de KGB-archieven in Kiev, waardoor persoonlijke dossiers voor iedereen beschikbaar kwamen. De documentaire The Kyiv Files worden een paar van deze verhalen verteld, waaronder dat van de Franse Regine die op familiebezoek was in Oekraïne, dat van de Nederlanders Louw de Jager en Evert Reydon, en dat van een Oekraïense familie die onder het KGB-bewind leefde. Moeder en dochter grappen dat ze thuis geen gesprek konden voeren zonder te worden afgeluisterd. De veerkracht van de Oekraïners kent geen grenzen.
Het KGB-archief in Kiev is gigantisch of zoals de Franse Regine kernachtig reflecteert: "In de Sovjet-Unie hadden ze echt te veel tijd". De documentaire begint in een versleten en kaal bejaardentehuis. De huidige oorlog tegen Oekraïne is begonnen en de bejaarden beschouwen het nieuws vanaf de bank of vanuit bed. Sommige zitten in het zonnetje in de tuin. Makkelijk is het de afgelopen tijd niet geweest. Juist in de rust van het bejaardentehuis voel je hoe sinister en dreigend de oorlog is die buiten woedt.
Tijdens de hoogtijdagen van de Sovjet-Unie kregen mensen een zogenaamde 'toezichthouder' toebedeeld die hen goed in de gaten hield: er werden microfoons in telefoons geplaatst, gesprekken werden opgenomen, de persoonlijke post werd onderschept en dagelijkse bezigheden (zoals boodschappen doen) werden gedocumenteerd. Het kon allemaal verdacht zijn. Mensen leefden in de ijzeren greep van een regime dat te allen tijde op alles toezicht wilde houden.
Burgers werden door hun toezichthouders achtervolgd, nauwlettend in de smiezen gehouden en soms vanuit het niets opgepakt. Onder een totalitair regime is het gebruikelijk dat mensen op een mysterieuze wijze verdwijnen en zoals moeder en dochter reflecteren kon je het treffen of dikke pech hebben met je persoonlijke KGB-knuppel. Ze grappen dat je vooral eindeloze lofzangen op de Sovjet-Unie moest houden.
Regine is pas twintig en op bezoek bij familie in Oekraïne als ze de knappe jongeman Bogdan ontmoet die een vriendelijk praatje met haar aanknoopt nadat ze elkaar een jaar lang al vaker 'spontaan' zijn tegengekomen. Na zijn toenadering ontstaat een romance. Regina krijgt een dromerige blik als ze eraan terugdenkt, maar hun samenzijn blijkt achteraf te zijn geïnitieerd door de KGB. Bogdans eerste opdracht was het schaduwen van Regine omdat de Sovjetautoriteiten haar verdachten van spionageactiviteiten voor Frankrijk.
Het commentaar van Regine op de Sovjet-Unie is een welkome verademing, maar hoe leuk ze Bogdan ook vond, ze zou hem nu wel een klap kunnen verkopen. Je ziet de ontreddering op haar gezicht als ze de details van haar dossier doorneemt. Bogdan zelf komt ook aan het woord. Die wilde destijds vooral graag hogerop komen. Dat ze aangeven elkaar ondanks alles oprecht aantrekkelijk te hebben gevonden doet een beetje denken aan de roman 1984, waarin Winston en Julia onder het technocratische oog van Big Brother toch een affaire beginnen. Ze proberen een vorm van vrijheid te vinden binnen de onderdrukking.
Wat doet het met een mens als je geen privacy meer hebt? Als je niemand meer kunt vertrouwen? Wanneer je niet meer normaal met elkaar kunt praten? Wanneer iedere stap die je zet verdacht is? Elk praatje dat je aanknoopt tegen je kan worden gebruikt? The Kyiv Files is maar het tipje van de sluier van al het persoonlijke leed.
De Nederlandse spion Louw de Jager, die door de KGB werd opgepakt en in Rusland gevangen werd genomen, wil met niemand meer iets te maken hebben. Het systematische proces van ontmenselijking onder een totalitair bewind brengt zoveel schade toe. Tot op de dag van vandaag is de oorlog voor Oekraïne nog niet voorbij.
De Kyiv Files is een beetje rommelig maar dat is ook de charme ervan. De persoonlijke verhalen komen goed uit de verf. Van de duizenden verhalen zijn dit er slechts een paar. Na een tijdje bekruipt je vooral sterk het gevoel hoe volstrekt 'nutteloos' de Sovjet-Unie was.
