Na Das Leben der Anderen (2006) waren de verwachtingen hooggespannen voor de nieuwe film van Florian Henckel von Donnersmarck. Die wist hij met The Tourist (2010) niet waar te maken. Wellicht dat het daarom acht jaar moest duren eer we een nieuwe film van de Duitse graaf te zien kregen. Vermoedelijk is Werk Ohne Autor, een perfect gebalanceerde film die vrijwel alles goed weet te doen, meteen een van de beste films die in 2019 in de Nederlandse bioscoop zullen verschijnen.
In de basis is Werk Ohne Autor het verhaal van Kurt Barnert. Diens verhaal begint in 1937 als hij samen met zijn tante Elisabeth een rondleiding in een museum in Dresden krijgt. Daar vertelt een tourgids over degeneratieve kunst, werken die subversief zijn en niets toevoegen. Want kunst, zo vertelt de tourgids, kan in nazi-Duitsland alleen als het iets van glorie toevoegt aan de natie. Elisabeth heeft een vrijzinnige en kunstzinnige kant en doet er alles aan om Kurt te stimuleren ook vrij te denken. Maar ze leidt mogelijk ook aan schizofrenie, waarvoor de nazi's haar gedwongen laten opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis. Daar valt ze onder behandelend arts Carl Seeband die haar laat steriliseren en uiteindelijk zelfs in essentie ter dood veroordeelt. Haar plek in de samenleving behoort aan iemand toe die de glorie van nazi-Duitsland wel waard is, zo is in een notendop de gedachte.
Het zijn de dood van Elisabeth en de Tweede Wereldoorlog (en dan vooral het bombardement van Dresden waarbij veel burgerslachtoffers vielen) die Kurt vormen. De dood van Elisabeth werpt een grote schaduw over het gezin en vlak na de oorlog is het leven in Oost-Duitsland niet makkelijk. Tegen die tijd is Kurt een tiener en gaat hij aan de slag in een fabriekshal waar hij borden beschildert om de communistische geest onder de Oost-Duitsers te stimuleren. Later kan hij studeren aan de kunstacademie van Dresden, om daar te leren de communistische ideologie zoveel mogelijk onder het voetlicht te brengen. Daar merken we dat het communisme en nazisme eigenlijk inwisselbaar zijn. Niet dat regisseur Henckel von Donnersmarck dat expliciet verkondigt, integendeel zelfs, maar dat is de kracht van de film. Je kunt er meer uithalen dan er op het eerste gezicht in lijkt te zitten.
Op de kunstacademie leert Kurt Ellie kennen, de dochter van professor Seeband. Onherroepelijk is Kurt al snel smoorverliefd op haar en is duidelijk dat de twee niet meer zonder elkaar verder kunnen. Maar het communisme verstikt Kurt en dus vertrekken de twee al snel naar het westen, vlak voordat de Berlijnse muur opgetrokken werd. In Düsseldorf kan Kurt aan de slag op de kunstacademie waar vrijzinnigheid leidend is. Makkelijk is het echter niet, want Kurt vindt het uiterst moeilijk om zijn weg te vinden in alle vrijheid die hem ineens te beurt valt. Hoe kun je je immers uitdrukken als je je hele leven gehoord hebt alles in dienst van een ideaal te moeten stellen, zelfs je creatieve en kunstzinnige geest?
Wie zich afvraagt of er in Werk Ohne Autor wel ruimte is voor vrouwen, wordt teleurgesteld. Ellie en de andere vrouwelijke personages spelen in alle vlakken een ondersteunende rol. Het is echt de reis van Kurt, die exemplarisch is voor de verhouding tussen Oost en West. Het gaat om de worsteling in de menselijke en creatieve geest. Het helpt dat Tom Schilling de rol met overtuiging speelt en dat je geen enkel moment gaat twijfelen aan de verbetenheid waarmee zijn personage de kunst tegemoet treedt, zoekende en uiteindelijk ook wel vindend.
Werk Ohne Autor heeft eigenlijk maar één ding tegen zich en dat is de speelduur. Met dik drie uur is het een forse film. Om zo'n speelduur te rechtvaardigen moet vrijwel alles goed gaan. Gelukkig zijn er maar een paar momenten waarop de film een beetje doordraaft. Werk Ohne Autor is een nagenoeg perfecte film. De cinematografie van Caleb Deschanel is sprekend en warm en de muziek geeft het verhaal een mooie ondertoon. Werk Ohne Autor is uiteindelijk een historisch drama dat een feilloos beeld geeft van de Duitse naoorlogse geschiedenis. En dat gebeurt aan de hand van een personage wiens carrière en creatieve ontwikkeling uiterst indrukwekkend is om te volgen.
