Spike Lee vliegt er meteen goed in: een tierende Alec Baldwin probeert uit alle macht een Ku Klux Klan promotiefilmpje op te nemen, maar komt door zijn geraaskal niet uit zijn woorden. Tegelijkertijd zien we scènes uit Gone with the Wind: een klassieker met een twijfelachtige reputatie door het romantiseren van de slavernijperiode. De beginscène is lachwekkend, maar de ondertoon schrijnend en zorgwekkend. Hij is exemplarisch voor de rest van BlacKkKlansman, waarin Lee een bizar verhaal over racisme eind jaren zeventig op zowel pijnlijke als vermakelijke wijze knap terugbrengt naar de politieke en sociale situatie van het Amerika van vandaag de dag.
BlacKkKlansman is zonder twijfel een 'Spike Lee Joint'. Boos, grappig, kleurrijk, en vooral: pijnlijk actueel. Zo is het waarschijnlijk niet toevallig dat Baldwin, een bekende Trump-imitator, gecast werd als gal spuwend KKK-lid in de allereerste scène. Verder worden er leuzen gescandeerd als 'America First', 'take our country back', en 'to achieve its greatness again'. De meest directe link naar Trump is misschien wel de voorspelling van één van de personages dat er op een dag een 'white supremacist' als president de scepter zal zwaaien.
Het uitgangspunt is Lee op het lijf geschreven en gebaseerd op een waargebeurd verhaal, of in de woorden van Lee, "on some fo' real, fo' real shit". Eind jaren zeventig infiltreerde de zwarte politieagent Ron Stallworth succesvol in de plaatselijke afdeling van de Ku Klux Klan in Colorado Springs. Hij deed zich voor als een sympathisant en onderhield niet alleen nauw telefonisch contact met het plaatselijke afdelingshoofd, maar ook met opperbaas 'Imperial Wizard' David Duke zelf. Wanneer er ontmoetingen waren tussen de leden, stuurde hij een blanke collega, de nota bene Joodse agent Flip Zimmerman.
De film is gebaseerd op het boek van Stallworth, dat hij wegens geheimhoudingsplicht pas vele jaren later schreef. Sommige personages en gebeurtenissen zijn door Spike Lee gefictionaliseerd, zoals Klansman-schurk Felix Kendrickson die samen met zijn vrouw een aanslag voorbereidt op zwarte studenten. Ron en Flip krijgen hier lucht van en zetten vervolgens alles op alles om dit te voorkomen. Het is een belangrijke plotontwikkeling die vrijwel de gehele laatste akte in beslag neemt en eindigt in een spannende, actiegedreven climax. Niet de minste aanpassing dus. Zeker wanneer de film in de markt gezet wordt als 'based on a crazy, outrageous, incredible true story'.
Lee bewandelt hier een dunne lijn: hoeveel artistieke vrijheid mag je nemen bij de bewerking van een waargebeurd verhaal? Vooral als het onderwerp van dusdanig gevoelige en recente aard is. Lee heeft er met producent Jordan Peele voor gekozen om niet alleen een stevige sociaalkritische film af te leveren, maar ook één met een behoorlijke entertainmentwaarde. Dat is gelukt, maar de memoires van Ron hadden dus blijkbaar nog flink wat werk nodig. Je kunt vraagtekens plaatsen bij deze manier om het verhaal filmisch interessanter te maken. Het is op z'n minst voer voor discussie.
Wat niet ter discussie staat, is de zwarte trots. ´Black is beautiful´ en dat moet je volgens Lee niet verbergen. De film spat van het scherm met een lekker retro-kleurenpallet, swingt met een heerlijk soulvolle soundtrack en is doorspekt met de typische snedige en cynische humor van Lee. De toespraak van voormalig Black Panther-lid en burgerrechtenactivist Stokeley Carmichael, onder zijn echte naam Kwame Ture, is de meest krachtige ode. De toehoorders, voornamelijk studenten van de zwarte studentenvereniging, maar ook Ron die als undercoveragent het sentiment peilt, zijn diep onder de indruk en scanderen met trots 'black power'.
Ron worstelt met zijn dubbelrol. Dat komt ook door de trotse voorzitter van de zwarte studentenvereniging Patrice Dumas, die geen goed woord over heeft voor de politie. Net als zij krijgt Ron regelmatig zelf ook te maken met racisme en politiebrutaliteit, maar desondanks wil hij trouw blijven aan zijn badge. Lee trekt een parallel met de Black Lives Matter-beweging, maar brengt een verrassende nuance aan. Hij toont pijnlijke scènes waarin collega's van Ron zich schuldig maken aan intimidatie en geweld tegen zwarten, maar hij stelt ook dat niet alle agenten rotte appels zijn. Volgens Ron kan het systeem misschien zelfs van binnenuit veranderd worden. Er is nog hoop lijkt Lee te willen zeggen.
In de meest indrukwekkende scène is er echter weinig nuance en hoop te bespeuren. Lee springt meesterlijk heen en weer tussen twee gelijktijdig afspelende bijeenkomsten: een inwijdingsceremonie waarin leden van de KKK juichen bij de eveneens dubieuze filmklassieker Birth of a Nation, en een meeting van de zwarte studentenvereniging waarin een oudere, zwarte man vertelt hoe vroeger zijn jeugdvriend publiekelijk gemarteld en vermoord werd door de KKK. Het is opnieuw een pittige stellingname van Lee tegen de status van enkele Amerikaanse filmklassiekers. Het was namelijk Birth of a Nation, originele titel The Clansman, die de KKK begin twintigste eeuw nieuw leven inblies en daarna nog jaren werd gebruikt om nieuwe leden te rekruteren.
De scène is ook een statement van Lee dat racisme altijd al onderdeel was van Amerika. Wel eindigt hij met een expliciete verwijzing naar de actualiteit: heftige nieuwsbeelden van hedendaagse KKK-marsen en gewelddadige clashes tussen voor- en tegenstanders van de Black Lives Matter-beweging. Hoewel indrukwekkend, zijn de beelden onnodig. De boodschap van BlacKkKlansman, en specifiek de parallel met hedendaags racisme, is duidelijk en krachtig genoeg. Het is knap hoe Lee die zware boodschap heeft verpakt in een bijzonder amusant jasje, ook al kun je je vraagtekens zetten bij zijn vrije bewerking van het verhaal. Zijn intenties zijn echter glashelder en één gedachte blijft nog lang na de aftiteling overeind: 'Black is beautiful. Hate is ugly.'
