Toch is er nog vreugde, zegt dr. Anton Walter op een gegeven moment in Within the Whirlwind. Te midden van alle ellende die Evgenia Ginzburg moet doorstaan, eerst in de samenleving van de Sovjet-Unie waarin angst en paranoia regeren en daarna in het Goelagkamp Elgen, is er af en toe toch nog blijdschap die haar de kracht geeft om haar wrede lot te doorstaan. Dankzij die kracht, en de manier waarop Emily Watson daar gestalte aan geeft, is Within the Whirlwind niet alleen een film over het leven in de Goelag maar ook over de menselijke spirit.
En dan met name de vrouwelijke spirit, want dit is niet voor niets de nieuwste film van Marleen Gorris, die vijftien jaar geleden een Oscar voor beste niet-Engelstalige film won met Antonia. Within the Whirlwind is wederom een film over een sterke vrouw in zware omstandigheden. Ze baseerde zich voor haar nieuwste film op de twee memoires van Evgenia Ginzburg, Journey into the Whirlwind en Within the Whirlwind, waarin zij haar leven voor, in en na de Goelag beschrijft.
De film pakt haar verhaal op in december 1934. Evgenia is een docente aan de universiteit en lid van de Communistische Partij. Stalin gebruikt de moord op Sergej Kirov om een golf van terreur over zijn eigen bevolking uit te roepen die later de Grote Zuivering werd genoemd. Het begint binnen de eigen partij maar breidt zich in de jaren 1936 tot 1938 uit over de hele Sovjet-Unie. Steeds meer mensen worden opgepakt en met of zonder een schijnproces geëxecuteerd of jarenlang tot dwangarbeid in de strafkampen van de Goelag veroordeeld. Volgens de voorzichtigste schattingen zijn er twee miljoen burgers veroordeeld, maar het zouden er ook drie keer zoveel kunnen zijn.
Evgenia is een van de vele inwoners van de Sovjet-Unie die verdacht (en dus schuldig) wordt bevonden omdat zij een verkeerd persoon zou kennen. Eerst wordt haar verboden nog te doceren, dan wordt haar partijlidmaatschap ingetrokken en uiteindelijk wordt ze in 1937 gearresteerd. Ze ondergaat ondervraging na ondervraging en als die niets opleveren (omdat Evgenia niet wil bekennen wat ze niet heeft gedaan) wordt ze vanwege een duidelijk valse getuigenis veroordeeld tot tien jaar in de Goelag.
De sfeer van paranoia en angst in de Sovjetsamenleving wordt treffend weergegeven. Praten is eigenlijk altijd gevaarlijk, omdat de toehoorder óf een verdacht iemand kan zijn die jou door dat gesprek in de ogen van de autoriteit ook weer verdacht maakt, óf iemand is die jou zonder enige echte reden aangeeft bij die autoriteit als verdacht. De aanklacht die daarop volgt is bijna altijd vaag. Je werd een 'vijand van het volk' verklaard omdat je aan een of ander complot zou meewerken tegen de Sovjet-Unie. Bewijs was niet nodig, dat iemand je naam noemde was al genoeg.
Vervolgens wordt Evgenia naar Goelagkamp Elgen gestuurd, in het uiterste noordoosten van de Sovjet-Unie, om daar dagelijks in de vrieskou hout te hakken. Officieel moet er gestopt met werken worden als de temperatuur tot vijftig graden onder nul of lager daalt, maar volgens de bewakers is het nooit kouder dan min negenenveertig. Eten is er altijd te weinig, kleren zijn er nooit genoeg. Evgenia moet daarnaast oppassen voor de 'gewone' geharde criminelen die binnen de groep gevangenen met geweld de dienst uitmaken, en voor de bewakers die een verkrachting niet schuwen. De leefomstandigheden in het kamp zijn goed realistisch weergegeven.
Het enige wat minder realistisch overkomt in de film is de romance tussen Evgenia en de warme dokter Anton Walter. Er zitten mooie momenten in en het zal zeker allemaal ongeveer zo gegaan zijn, maar het komt toch een beetje vreemd en clichématig over. Het past niet helemaal bij wat er aan vooraf is gegaan. Dat het toch nog acceptabel is, is te danken aan het overtuigende spel van Ulrich Tukur als de dokter en een werkelijk fenomenale Emily Watson in de hoofdrol. Ook is dit het gedeelte waarin vooral die kleine momenten van vreugde voorkomen, die het lijden trotseerbaar maken. Iets simpels als een spiegel of de klank van een piano is opeens iets wonderlijks in het grauwe kampleven.
Het zijn die momenten die van Within the Whirlwind net iets meer maken dan een zeer goed gemaakt historisch drama over een bijzondere vrouw die onder verschrikkelijke omstandigheden moet zien te overleven. Naast een redelijk accuraat portret van het leven in de Sovjet-Unie in de jaren dertig en in de Goelag is het ook een film over hoe de menselijke geest hiermee kan omgaan zonder in eerste instantie te hoeven buigen of breken, en als dit dan wel gebeurt hoe hij weer kan herstellen.
