Voor filosofieprofessor Abe Lucas heeft het leven geen zin. Vrijwilligerswerk in oorlogsgebied en academische publicaties konden daar in het verleden geen verandering in brengen. Drinken ook niet, maar niettemin is dat een geliefde bezigheid. Zijn ideeën en lespakket zijn controversieel en radicaal, maar zijn reputatie ook: hij zou elke vrouw het hoofd op hol brengen. Zowel de ijverige studente Jill als zijn ongelukkig getrouwde collega-docent Rita vallen als een blok voor hem. Maar ook de plichtmatige seks met Rita en urenlange filosofische discussies met Jill op de kermis en op picknickkleedjes lossen weinig voor hem op. Pas als het lot hem een moreel vraagstuk uit de praktijk voor de voeten werpt en hij ervoor kan kiezen een existentiële daad te stellen, hervindt hij zijn levenslust. Maar het wordt het meest radicale wat hij ook maar kan doen.
Na uitstapjes in Europese toeristensteden is Woody Allen terug in zijn geboorteland. En na relationeel drama afgewisseld te hebben met duisterdere films, probeert Irrational Man de twee genres samen te voegen. Dat deed Allen eerder, met wisselend succes. Wat bijvoorbeeld Match Point tien jaar terug wel lukte, wil hier niet lukken.
Op papier is de film geslaagd. Het is niet moeilijk te zien waar het idee vandaan komt. In die zin is het ook een typische Woody Allen. Hij laat zich vaker inspireren door filosofische vraagstukken en grote denkers en het is niet voor het eerst dat hij zijn personages voor het blok zet door ze moreel uit te dagen. Het verhaal van Abe Lucas verschaft hem de mogelijkheid dat morele dilemma voor te leggen aan een docent filosofie, die zo zijn hypothetische vraagstuk in praktijk kan brengen en die op die manier zijn existentiële crisis te boven denkt te komen. Verstand en gevoel staan in Irrational Man op gespannen voet, net als realiteit en romantiek: geliefde themas voor de Amerikaan.
Het nadeel is dat Allen met de keuze voor een leraar ethiek nog meer op tekst focust dan normaal. Een Allenesque personage mijmert en discussieert; een Allenesque filosofieleraar doet dat in overtreffende trap. Daarbij komt dat alles nog eens geduid wordt in de voice-over, twee zelfs, die van beide hoofdpersonen. Het maakt het geheel uitleggerig maar ook belerend. En dat terwijl de film, op kenmerkende wijze, al barstensvol zit; niet alleen met dialoog maar ook met muziek. Allen laat je geen ruimte. De verwikkelingen voelen artificieel. De scènes staan niet in dienst van het personage en ook niet in dienst van het verhaal, maar in dienst van een idee. Het blijft theoretisch en de personages willen maar niet gaan leven. Bij vlagen is kijken naar Irrational Man als turen naar een sneeuwbol: een gepolijste miniatuur losgehaald van de realiteit. Maar het kwalijkst is de wisseling van genres en van perspectief; iets wat gelijktijdig inzet. Na Abe Lucas raakt ook Irrational Man zelf in een identiteitscrisis verzeild.
Voor mij draait de film om het morele experiment van de docent, maar het perspectief ligt daar maar zo nu en dan. De studente is de ware protagonist. Het is jammer dat Allen ervoor kiest om de hoofdpersoon te verlaten juist op het moment dat het ertoe doet, na de existentiële handeling die Lucas leven en levensvisie verandert. De prima acteurs verworden tot pionnen, eerst in een stuurloze aaneenschakeling van nauwelijks boeiende scènes en vervolgens in dienst van een plotgedreven thriller. Hoewel het tweede deel interessanter is dan het eerste deel, is de film ook als thriller niet bevredigend. De film kent nauwelijks spanning en de verwachtingen worden niet ingelost. Maar ook de humor is er vrijwel totaal uit verdwenen. Irrational Man is als tragedie niet geslaagd en ook als relationeel drama komt hij niet uit de verf. Voor een echt ethisch onderzoek is de film te onevenwichtig en oppervlakkig.
Zoals de hoofdpersoon een gedachte-experiment tot uitvoer brengt, zo heeft ook zijn geestelijk vader dat gedaan. Zo gepreoccupeerd door het idee dat het een interessant uitgangspunt oplevert, maar een weinig interessante film.
