Bij een eerste aanblik zou je The Shape of Water gemakkelijk kunnen afdoen als een sprookje. Niets mis mee overigens. Een variant op Belle en het Beest of een omgekeerde De Kleine Zeemeermin. Maar Guillermo del Toro's verhaal over de bijzondere band tussen een kwetsbare vrouw en een monster is veel meer dan dat. Want wie is eigenlijk het monster? Is dit het mysterieuze wezen in een watertank in een onderzoeksfaciliteit van de overheid of de wetenschappers of regeringsfunctionarissen die het willen onderzoeken en vernietigen?
Als hier een centraal thema aan te wijzen valt dan is dit wel dat er kennelijk mensen zijn die vinden dat je er niet bij hoort. Omdat je anders bent dan de grote meute of over kenmerken beschikt die uit de toon vallen. Dit verklaart dan ook de aantrekkingskracht tussen het naamloze aquatische schepsel dat in gevangenschap verkeert en schoonmaakster Elisa, die haar spraakvermogen is verloren. Ze passen niet bij de massa, omdat ze als afwijkend, onbekend of zelfs gevaarlijk worden beschouwd. De tolerantiegraad voor beiden loopt echter flink uiteen.
Maar bij Del Toro gaat het nog dieper. Zijn The Shape of Water is gesitueerd in de krampachtige vroege jaren zestig. Een periode waarin de Russen de vijand waren, er neergekeken werd op de zwarte gemeenschap en er een taboe rustte op homoseksualiteit. Al deze elementen komen vaak op subtiele wijze naar voren en versterken alleen maar de bijzondere band die Elisa en het waterwezen in een overheidslaboratorium ontwikkelen.
Ingebed in deze maatschappelijke omstandigheden wordt deze fantasyfilm er alleen maar krachtiger op. Juist omdat het milieu nog eens extra tegenwerkt, moeten Elisa maar ook haar homoseksuele huisgenoot Giles extra hard knokken. Maar er blijft ruimte om te dromen. Met de vertwijfeling die bij een verliefdheid hoort treedt Giles een knappe horecamedewerker tegemoet. De mens is immers in hart en ziel goed, dus wat kan er verkeerd zijn aan oprechte intenties?
Collega Zelda compenseert ruimschoots de stiltes die Elisa achterlaat, maar is niet op haar mondje gevallen. Thuis heeft ze een vent zitten die geen moer uitvreet. Maar ze gaat ook gebukt onder de overheersende witte doctrine. De ontdekking van een vreemd waterwezen in de Amazone heeft het onderzoeksinstituut waar de dames werken op zijn kop gezet. Terwijl wetenschappers zich over hun gevangene buigen met de vraag wat ze ermee kunnen, ziet het leger het vooral als bedreiging dat zo snel mogelijk moet worden geëlimineerd.
The Shape of Water is op zijn mooist op de momenten dat Elisa toenadering zoekt tot het wezen. Terwijl de onderzoekers het er nauwelijks heelhuids vanaf brengen, dweilt Elisa gedwee de plassen bloed op. Het begint met een blik in de ogen, dan het achterlaten van een gekookt eitje, tot vervolgens lichte aanrakingen en het leren van gebarentaal. Als Jane Goodall die zich onder de gorilla's mengt zet de stomme Elisa haar angsten opzij en zoekt ze de confrontatie op. Het lijkt allemaal een metafoor over de wijze waarop we als samenleving vreemdelingen benaderen of zouden moeten benaderen.
Del Toro toont ons tevens een hommage aan de gouden jaren van Hollywood. Giles kijkt en luistert naar de sterren van weleer en ook componist Alexander Desplat refereert ernaar met zijn soms eenvoudige met fluittonen omlijste, dan weer weelderige score. Maar de sixties waren niet alleen maar mooi en nostalgisch. Zo is opvallend hoe Del Toro de minder leuke kanten van deze intolerante tijd blootlegt. En ook de seksualiteit was niet enkel braaf en gedwee, maar ruw en zelfs plat. Zelfs de mooiste dromen en herinneringen hebben rafelrandjes of worden soms doorgeprikt door de werkelijkheid.
Voor het creatuur trok de Mexicaanse filmmaker wederom de magere Doug Jones aan en liefhebbers van zijn werk zullen enige vergelijkingen zien met Abe uit de Hellboy-reeks. Tel Toro trekt de digitale trukendoos alleen open waar nodig en Jones zat uren in de make-up om te transformeren tot het magische wezen in het water. Del Toro liet zich voor het verhaal en de uitvoering dan ook inspireren door Creature from the Black Lagoon.
Hoogst uitzonderlijk is echter de delicate wijze waarop The Shape of Water de verwondering combineert met drama. Dit verklaart wellicht de maar liefst dertien Oscars die het in de wacht kon slepen. Ondanks aantijgingen van plagiaat die de ronde doen, is dit een uniek en instant meesterwerk. Er vallen meerdere lagen en dimensies in te ontwaren, zonder dat de makers die er te dik bovenop hebben gelegd. Zoals het goede fantasy en drama betamen laat Guillermo del Toro zaken over aan de eindeloze verbeeldingskracht van zijn publiek.
