Met de woorden "Een grote beschaving kan pas van buitenaf worden veroverd als zij zichzelf van binnenuit heeft vernietigd" begint deze vierde film van regisseur Mel Gibson, waarnaar door vriend en vijand lange tijd werd uitgekeken. Wereldwijd staan velen grommend en tierend in de startblokken om hun antipathie tegen mediafiguur Gibson en hun nog steeds niet afgekoelde woede jegens The Passion of the Christ te botvieren op zijn nieuwste project. Voor filmliefhebbers valt gelukkig niets te vrezen, want Apocalypto is een ijzersterk en intens actieavontuur gesitueerd in het dichtbegroeide regenwoud van Midden-Amerika in de nadagen van de Mayacultuur.
De onheilspellende openingswoorden worden in de daaropvolgende honderdvijfendertig minuten volkomen bewaarheid door een niets en niemand ontziende achtervolgingsfilm waarin de koppen vlotjes rollen en het bloed behoorlijk in de rondte spuit. Mad Mel laat zich na Braveheart en The Passion of the Christ wederom van zijn bloederige kant zien, maar koos ditmaal als setting opvallend genoeg voor de zelden eerder geportretteerde Mayacultuur. In navolging van zijn vorige film, waarin Aramees, Latijn en Hebreeuws werd gesproken, is ook Apocalypto in een ongebruikelijke taal opgenomen. Gibson gaf gedecideerd de voorkeur aan de medeklinkerrijke, klakkende Mayataal die overigens nog altijd wordt gesproken op het schiereiland Yucatán.
We volgen in Apocalypto de Mayakrijger Jaguar Paw, een overtuigende rol van debuterend acteur Rudy Youngblood. Hij woont in een kleine, vredige gemeenschap in het tropische oerwoud, waar men leeft van wat de jacht oplevert. Op een ochtend wordt het dorp overvallen door krijgers van een onbekende stam. Deze hakken de zwakkere dorpelingen in stukjes en voeren de sterkere mee naar een modernere Mayasamenleving ergens aan de rand van het oerwoud. De vrouwen worden daar op de slavenmarkt verkocht en de mannen geofferd voor een betere oogst. Jaguar Paw ontsnapt ternauwernood, maar ziet zich in het oerwoud achtervolgd door een groep bloeddorstige krijgers en... een jaguar.
Veel van de kritiek die de film tot nu toe te verduren kreeg, spitst zich toe op de mediafiguur Mel Gibson, de bloederigheid en de historische accuratesse. Over dat eerste aspect kunnen we kort zijn, want als bij de beoordeling van een film rekening moet worden gehouden met wat de makers in hun vrije tijd uitspoken, is het einde zoek. De bloederigheid van Apocalypto wordt wereldwijd afgekeurd als zijnde excessieve exploitatie van geweld. Ook al lijkt deze kritiek vooral te zijn ingezet door de nog niet afgekoelde woede over The Passion of the Christ waarbij de nadrukkelijk in beeld gebrachte martelingen velen in het verkeerde keelgat schoten, een zeker patroon is onmogelijk over het hoofd te zien: drie van de vier films van Gibson bevatten expliciete beelden waarvan de wenselijkheid aan de orde kan worden gesteld.
Met betrekking tot de historische setting is door velen al betoogd dat de makers met feiten hebben geschoven wat zal resulteren in een foutieve opvoeding van het publiek. Voor deze criticasters speelt daarbij een grote rol dat de Mayacultuur niet eerder in een grote Hollywoodfilm is gerepresenteerd, waardoor zij vrezen dat het publiek zich later nooit meer los zal kunnen maken van de precieze verbeelding in Apocalypto. Alsof we het D.W. Griffith nu nog kwalijk nemen dat hij ons beeld van de Amerikaanse burgeroorlog heeft verpest met zijn Birth of a Nation uit 1915. Of alsof we Stephen Frears veroordelen omdat hij geen foutloos beeld van de Engelse koninklijke familie in The Queen heeft gegeven. Duidelijk moet zijn dat film altijd een representatie is en subjectiviteit geen steekhoudend argument mag zijn.
Op het artistieke vlak kan Apocalypto weinig verweten worden. Al in de eerste scène beweegt de digitale camera zich zo beweeglijk als een panter door het oerwoud van Mexico, waar de gehele film is opgenomen, en stopt vervolgens zo goed als nergens meer voor. In de adembenemende tocht door de jungle gaat het er hard aan toe en Mel Gibson laat het allemaal net zo expliciet zien als in een rechtgeaarde slasherfilm. De achtervolging van de krijgers door een jaguar is een enerverend hoogtepunt in een toch al enorm meeslepend, soms bloedstollend avontuur, dat je op het puntje van je stoel laat zitten tot het iets te dikke, moraliserende einde. Dat laatste zij Gibson vergeven, want Apocalypto is verder een perfect uitgevoerd avontuur in een exotische, prachtig aangeklede omgeving.
