Odysseus keert na tien jaar oorlog in Troje en daarna nóg eens tien jaar van omzwervingen terug naar zijn koninkrijk Ithaca. Zijn vrouw Penelope moet al enige tijd een klein leger aanbidders afhouden, en baby Telemachos is al een hele tijd geen baby meer. Maar dit is niet de versie die we kennen. The Return is een gestripte versie. FilmTotaal spreekt regisseur Uberto Pasolini over zijn beweegredenen.

Geen goden en fantasiewezens. Alleen een psychologische verkenning van legendarische verhaalfiguren, door zweterige acteerkanonnen in stenen ruimtes. Dat was altijd de bedoeling, vertelt de regisseur. "Toen we dertig jaar geleden aan dit scenario gingen werken, was dit al de strekking. Alles gebeurt op koning Odysseus' eiland Ithaca, we zien alleen een psychologische Odyssee."

Met twaalf jaar werkervaring stond de Italiaanse aristocraat Pasolini ooit met beide benen in de wereld van de investeerdersbankiers. Toen rook hij in 1984 zijn kans om de filmwereld te betreden. Regisseur David Puttnam zocht goede werkkrachten voor zijn nieuwe film The Killing Fields. Pasolini solliciteerde, maar werd afgewezen. Wat de jonge Pasolini toen deed: hij reisde de productie achterna naar Bangkok en kwam opdagen op de set. Nu was Puttnam wél onder de indruk.

Daar maakte hij zijn start als locatiescout, klom later op tot regieassistent en maakte ook nog eens de sprong naar producent. In die hoedanigheid heeft hij zichzelf met The Full Monty in 1997 op de kaart gezet. Elf jaar later volgde zijn eigen regiedebuut, Machan, en nu komt hij nu op de proppen met zijn droomproject, de Odyssee-hervertelling The Return. Deze film beleefde zijn Europese première op het Internationaal Film Festival Rotterdam (IFFR), en aldaar laat de filmmakende econoom zich gretig bevragen.

Zei je nou 'dertig jaar geleden'?

"Dat is lang, ja. Tien jaar langer dan Odysseus er zelf over deed om in een oorlog te gaan vechten en terug te keren, en al die andere avonturen te beleven."

Je hield het al die tijd in je achterhoofd.

"Nee, in mijn voorhoofd! Het bleef iets wat ik wilde doen, maar het is pas in de laatste drie jaar iets geworden wat ik zelf zou regisseren. Mijn hele relatie tot de tekst moest daardoor veranderen. Ik moest uitvinden: hoe ga ik dit doen? Waar ga ik dit doen? Vijftien jaar geleden was ik wel al eens met Ralph (Fiennes, red.) locaties wezen scouten in het Middellandse Zeegebied, toen hij de regie nog op zich zou nemen.

Het publiek lijkt onze versie van Homerus te accepteren. We hebben iets gevonden wat op dit moment aanspreekt, maar wat eigenlijk al in zijn oorspronkelijke werk zit. We wilden deze verhalen uit het klaslokaal trekken, om te kunnen zwelgen in zijn universele interesse in wat ons menselijk maakt. Hoe is het bijvoorbeeld om een vader te zijn? Hoe is het om terug te keren van een oorlog? En om als soldaat verschrikkelijke dingen te hebben gezien en gedaan, je vrienden dood te hebben achtergelaten? Die concepten zijn allemaal tijdloos."

De grijze, kort bebaarde Pasolini is op deze eerste festivalzondag aangekomen in Rotterdam, en heeft nog maar net zijn eerste vertoning achter de rug. De Q&A achteraf liep gesmeerd, al is het maar omdat hij zo'n makkelijke prater is. "Ik lul teveel", grapt hij. "Maar voor mij is het ook boeiend om het werk door de ogen van het publiek te bekijken, om te begrijpen of ik heb kunnen overdragen wat ik wilde. Het vertellen van verhalen draait om de kijkers en luisteraars; zonder hen bestaat er geen verhaal."

Hoe heb je je voorbereid om specifiek dit verhaal te vertellen?"

"Ik heb heel veel interviews met Vietnamveteranen gelezen. Sommige van deze mensen zijn helemaal kapotgemaakt door hun oorlogservaringen. Die liet ik ook lezen aan Ralph. En Juliette, want sommige interviews zijn ook met de echtgenotes van veteranen en gaan over hoe het is een man terug te nemen die onherkenbaar is geworden. Die nachtmerries heeft en niet meer onderdeel van een liefdevol gezin kan zijn.

Deze mannen veranderen, en onze man Odysseus is ook vele, vele, vele jaren weggeweest. Voor ons was vooral het eenvoudige verhaal over een gezin dat door oorlog uiteen werd gescheurd interessant, hoe ze weer een familie proberen te worden."

Dat komt ook duidelijk in de de film naar voren.

"Als het was zoals die versie met Kirk Douglas en Silvana Mangano uit 1954"

Je bedoelt Ulysses, de versie die ik inderdaad vroeger op de middelbare school te zien kreeg.

"Dan waren Ralph en Juliette vast niet zo gewillig geweest om mee te doen aan deze film. Maar het script was al veel meer een mentale Odyssee dan een visuele of een geografische Odyssee. Zonder een fysieke reis en monsters. En belangrijker nog: vrij van goden."

Het strippen van de magie was altijd al de intentie, neem ik aan?

"Ja, ik wilde kijken wat het betekent om verantwoordelijkheid te nemen voor je acties. Als een moeder besluit om op haar echtgenoot te wachten en haar zoon te beschermen. Als een man niet naar huis wil komen, omdat hij niet in staat is om weer de rol van vader op zich te nemen. Die beslissingen moeten de verantwoordelijkheid zijn van de menselijke figuur. Geen god moest de hand van Odysseus leiden, of bijvoorbeeld zijn voorkomen verbergen van zijn omgeving zodat hij kan doen alsof hij een bedelaar is.

Nee, onze Odysseus is écht een bedelaar. Hij is koning Odysseus niet meer, de man die naar een oorlog trok. Hij is ook geen held en ziet zichzelf niet als een held. Hij hoeft zijn identiteit niet te verbergen, want die is hij al kwijtgeraakt in de oorlog. Het doel was om een menselijke invalshoek te pakken op iets wat we ons vooral als fantasieverhaaltje herinneren."

Vervolgens is het wel een film die heel erg getrouw is aan de belangrijke plotpunten van de Odyssee, het verschil zit 'm vooral in de herinterpretatie. Hoe kies je uit wat je wel gebruikt en wat niet?

"We stelden ons de vraag: wat zijn de momenten waarbij je je verraden voelt - maakt niet uit wat de invalshoek is - als we ze zouden weglaten? Dat zijn op zich gemakkelijke keuzes; de oude hond die op hem wacht, de beproeving met de boog en de twaalf bijlen, hoe Penelope het doodskleed overdag weeft en 's nachts weer uit elkaar trekt. Die momenten zijn onderdeel van de iconografie. En hoe sterker de iconografie van je verhaal is, de momenten die we ons allemaal heel sterk herinneren, hoe meer vrijheid je hebt om de psychologie van de personages uit te diepen. Maar het is ook een kwestie van: als je een versie doet zonder zulke verhaalelementen, waarom zou je dan überhaupt de Odyssee hervertellen? Neem dan een ander verhaal."

Je kunt als tienjarige naar het laatste deel van de Odyssee kijken en er een heldhaftig verhaal van moed in zien. Maar The Return legt veel onderliggende complexiteit bloot.

"Het is ook heel ingewikkeld allemaal, heel zwaar en moeilijk en pijnlijk, en ook verschrikkelijk en ongewild. Dat zit allemaal al in Homerus. Mijn passie daarvoor begon al van kleins af aan. Maar die ontwikkelt zich. Als kind wilde ik weten: hoe wordt Polyphemos de cycloop verblind? Als tiener sprak het personage Telemachos me het meeste aan; hoe is het om de zoon van een afwezige held te zijn, aan wie je jezelf nooit zult kunnen meten? Toen werd ik zelf een vader met verantwoordelijkheden. Ik zag dat Odysseus niet in staat is om zijn verantwoordelijkheid te nemen. Dat werd veel interessanter.

En waarom wacht Penelope op hem? Mijn vrouw heeft niet op mij gewacht, toen ik in het buitenland wilde verkennen hoe het is om filmmaker te worden. Ben ik er schuldig aan dat mijn kinderen me gedurende heel wat maanden niet hebben gezien? Dat is wat de film ook verkent."

En er wordt wel degelijk wat meer verteld over het Paard van Troje, over Kirke als 'die andere vrouw', al zit het nu alleen maar in dialoog verwerkt en in het acteren. Dat sprak me heel erg aan, omdat het een heel ander licht schijnt op plotelementen die eigenlijk heel erg bekend zijn.

"Ik hou zelf heel erg van die lange scène met Ralph, waar de varkensboeren praten over Troje en hoe daar een held was die gaat terugkeren. Vervolgens gaat Odysseus zelf praten, zonder erbij te vertellen wie hij is, hij zegt alleen: 'Ik was erbij.' Zo'n jonge varkensboer spreekt van glorie en heldendom. 'Onze koning is een held, de slimste van iedereen!' Odysseus staat er zelf bij en weet dat hij helemaal geen held is, hij heeft vreselijke dingen gedaan. Hij zag daar bloed en dood. En dat beroemde Paard dan? Ja, er was een Paard, maar was de slachting die erna komt wel zo glorieus? Odysseus weent wanneer hij erover spreekt.
Ook dat zit gewoon in het oorspronkelijke verhaal: wanneer Odysseus bijna aan het einde van zijn lange reis bij de Feniciërs komt, waar een bard de heldenverhalen over Troje bezingt, barst hij in tranen uit. We hebben dus niks verzonnen, we hebben Homerus nergens verraden."

FilmTotaal is een Nederlands medium, dus het zou raar zijn als ik niet over onze nationale trots Marwan Kenzari zou beginnen. Hij speelt de schurk, Antinoös.

"Marwan is briljant, briljant! Een heerlijke vent, maar daarnaast is hij ook een gulle acteur en uitstekend om mee samen te werken. Ik denk dat hij voor veel kijkers verrassend is als personage, omdat we hem een complexe persoonlijkheid hebben gegeven. Het gevaar met al die vrijers van Penelope, weet je... Homerus zegt dat Odysseus wel honderdacht aanzoekers heeft gedood. Daar hebben we toch maar een stuk minder van gemaakt. Maar zelfs met een man of twintig is het gevaarlijk dat je met een ontzettend eenvormige groep mensen eindigt."

Een soort amorfe blob.

"Inderdaad, een vormeloze klodder mensen. We zorgden ervor dat de meest prominente vrijer - Antinoös - een heel duidelijk karakter krijgt. Enerzijds is hij een kwaadaardige man; hij is bereid om te doden om te krijgen wat hij wil. De zoon van de koningin zelfs. Maar hij wil daadwerkelijk de koningin schaken, omdat hij verliefd op haar is. Dus het kwaad en de oprechte liefde bestaan naast elkaar binnen hetzelfde personage, en Marwan begreep dat uitstekend. Ik heb hem in een aantal Nederlandse films gezien. Hij heeft een geweldige diepte en gevoeligheid en een subtiliteit in zijn emoties."

Ah, dus je spotte hem niet voor het eerst in Aladdin.

"Nee, niet daar, al is hij wel het beste aan die hele film. Maar nee, ik ken hem van die fantastische Nederlandse film die hij heeft gedaan met Carice van Houten. Ik ben de titel even kwijt..."

Instinct.

"Ja, een geweldig stukje werk. Briljante film, subliem acteerwerk van beide acteurs."

Ook een duistere rol, maar zo ontzettend verleidelijk.

"Dat was inderdaad de belangrijkste reden dat ik hem hiervoor vroeg, om onze Antinoös te zijn. De complexiteit van dat personage."

In The Return speelt hij het ook heerlijk berekenend, waardoor hij een soort schaduwversie van Odysseus wordt.

"Dat is hij! En het interessante aan onze Antinoös is dat hij de psychologie van Penelope helemaal doorheeft: hij kan haar beter aan haarzelf uitleggen dan ze zichzelf durft bloot te geven. Het is een ingewikkelde rol en hij vervult 'm fantastisch. Hij liet me ook het scenario aanpassen, meer dan alle andere acteurs. Maar alles wat hij over zijn rol zei, klonk ook zinniger dan wat we hadden opgeschreven in het scenario. Het was buitengewoon plezierig om met hem samen te werken."

Sinds de première is er nog een nieuwe filmversie van de Odyssee aangekondigd, geregisseerd door Christopher Nolan.

"Ja, een paar weken terug inmiddels."

Voelt dat als een hete adem in je nek?

"Nee, het is juist heerlijk dat anderen ook terugkeren naar de verhalen van Homerus. En met de enorme cast die al is aangekondigd en de berichten dat hij een budget van tweehonderdvijftig miljoen dollar heeft, klinkt het alsof hij het hele verhaal gaat verfilmen. Dus we gaan vast Polyphemos zien, en de sirenen en Kirke en Kalypso en Nausicaä; al die figuren. Nolan is een verrekte slimmerd, enorm getalenteerd ook, dus hij gaat er zeker iets interessants van maken.

Eerlijk gezegd zou ik niet geïnteresseerd zijn om zijn versie te maken, en ik had het bovendien nooit gekund. Al is het maar omdat niemand me ooit dat budget zou geven, haha!"

Jammer dat mijn tijd op is, want ik was graag nog begonnen over hoe gespierd Ralph Fiennes wel niet is in deze film.

"Nou laat me dan nog gauw vertellen: dat heeft hij helemaal zelf gedaan. Net aan het eind van de Q&A vroeg iemand me nog of het met CGI was gedaan. Nou, nee hoor! Het was vijf maanden keihard oefeningen doen en diëten. Geen alcohol voor Ralph, ook geen pasta, geen koolhydraten. Vijf maanden gekookte kip was het. En Ralph koos daar helemaal zelf voor! Ik heb er niet om gevraagd. Wat een toewijding!"

Lees ook onze recensie van The Return.