Lars von Trier is een grappenmaker. Het is niet altijd aan zijn vaak zwaarmoedige films af te zien, maar de Deense regisseur heeft een enigszins absurd, tikkeltje gemeen gevoel voor humor. Het kwam wel eens naar voren in zijn contact met de pers, waarbij zijn neiging tot shockeren meestal alle aandacht opeiste waardoor zijn humor en de punten die hij wilde maken naar de achtergrond werden gedrongen. Ondanks dat hij daarom de pers niet meer direct te woord staat, heeft Nymphomaniac toch weer te lijden onder schandalen. De 'pornocontroverse' overschaduwt tot nu toe een zinvolle interpretatie van en discussie over zijn nieuwste film. Helaas, want het is zijn beste en leukste in jaren.
Die controverse ontstond toen Von Trier enkele jaren geleden aankondigde de grens tussen speelfilm en pornografie op te gaan zoeken met zijn volgende project, Nymphomaniac. Later volgde daarop het nieuws dat er twee versies werden gemaakt, een echte hardcore versie en een gekuiste versie die beter te distribueren zou zijn. Producent Jens Aalbers houdt nog altijd vast aan deze belofte: de vier uur durende film die nu in de bios is te zien, is de kuise variant, die met Von Triers goedkeuring maar zonder zijn medewerking is ingekort, gehermonteerd en in twee delen is geknipt. Later dit jaar moet een vijf en een half uur lange versie volgen. Dat is dan de film zoals Von Trier hem écht bedoeld heeft.
De controverse over het pornografische gehalte van Nymphomaniac zal dus nog wel even voortduren totdat die langere, explicietere director's cut uitkomt. Maar tot die tijd heeft het weinig zin om deze te betrekken op de kortere versie, aangezien deze juist niet de versie is waar alle discussie over ontstond. Er zit wel veel seks in Nymphomaniac, maar het is allesbehalve porno en de daadwerkelijke seksscènes zijn vlug gemonteerd en nemen nooit veel tijd achter elkaar in beslag. In acht hoofdstukken vertelt nymfomane Joe aan oude man Seligman haar levensverhaal. Deel één van de film bestaat uit de eerste vijf hoofdstukken, die over de jonge Joe gaan, gespeeld door Stacey Martin in de flashbacks waarover Charlotte Gainsbourg vertelt.
Dat eerste deel bevat de meeste humor, zoals de hilarisch hysterische confrontatie met Uma Thurman, die duidelijk plezier heeft in de rol van vrouw van één van Joes vele minnaars. Of de maffe manier waarop Seligman het leven van Joe afwisselend vergelijkt met vliegvissen, Fibonacci-nummers en muziek van Bach, waarmee Von Trier tegelijkertijd de seksualiteit van Joe intellectualiseert én dat theoretiseren belachelijk maakt. Het tweede deel is beduidend duisterder en de humor wordt wat zieker en minder grappig. In de laatste drie hoofdstukken, over een wat oudere Joe, speelt Gainsbourg zelf het personage in de flashbacks.
Joe zoekt eerst extremere vormen van seks op, omdat 'normaal' niet meer bevredigend is, probeert dan helemaal van seks af te komen - was het dan misschien toch echt een verslaving en niet het protest tegen de rol die de patriarchale bourgeoisie vrouwen oplegt waarmee Joes escapades ooit begonnen? Een samenleving die haar gedrag uiteindelijk zo goed als criminaliseert, wat tot de enige echte misstap van Von Trier leidt. Het gedeelte over misdaad heeft vooral een thematische functie en is verder verhaaltechnisch een wat vreemde eend in de bijt, inclusief een niet geheel overtuigend personage dat een te belangrijke rol in het verhaal speelt.
Misschien zijn dit deel en dat personage beter uitgewerkt in de langere versie, maar voorlopig moeten we het hiermee doen en is deze ontwikkeling de enige smet op een anderzijds ijzersterke film. Von Trier brengt zijn punten over de moralisering en intellectualisering van seks en vrouwelijke seksualiteit over, terwijl hij ook nog eens reageert op verscheidene vormen van kritiek die hij de afgelopen jaren over zich heen kreeg, onder andere door te spelen met de reactie op de openingsscène van Antichrist en in dialoog indirect iets te zeggen over de beruchte persconferentie in Cannes waarbij hij zichzelf een nazi noemde.
Hij laat er dit keer geen twijfel over bestaan dat zijn portrettering van vrouwen die lijden onder mannen en patriarchale systemen, en dat overleven, kritiek is op die mannen en de samenleving waarin dat kan. Het zijn uiteindelijk de mannen die zwak en ziek zijn in Von Triers films, wat hij aan het eind nog even onderstreept met een zieke grap alsof hij het niet kon laten daarmee af te sluiten in plaats van een 'net' einde vol hoop. Het blijft toch een relschopper. Het past desalniettemin geheel bij de film en zijn humor, en benadrukt alleen maar de net genoemde thematiek.
Visueel is dit een minder indrukwekkende film dan zijn twee vorige werken, of in ieder geval is de cameravoering en belichting over het algemeen minder opvallend. De montage doet er niet voor onder en valt zo nu en dan juist ontzettend op. In het oog springen enkele jump cuts (net als de vertelstructuur een Brechtiaanse techniek om aan te zetten tot nadenken in plaats van meeleven), maar het hoogtepunt is de virtuoze Bach-sequentie in deel één. Zo is de film misschien ietsje minder mooi om naar te kijken, maar qua vorm niet minder indrukwekkend. Ondanks enkele gebreken is Nymphomaniac een overdonderend, komisch meesterwerk waarmee de Deen andermaal bewijst een belangrijk modern Europees filmmaker te zijn.
