In het Rusland van Vladimir Poetin bepaalt het heersende regime welke herinneringen tellen en welke beter verborgen blijven. De massagraven van het tijdperk Stalin, tastbare tekens van de macht van toen, zijn ongewenste ballast voor de zwijgcultuur van nu. In The Dmitriev Affair volgt de Nederlandse documentairemaakster Jessica Gorter op betrokken wijze de man die in 1997 zo'n graf vond en de inhoud openbaarde. De voorbije jaren is zijn leven getekend door gevangenschap, vereenzaming en verlies.
De veeleisende inspanningen van Joeri Dmitriev zijn een schoolvoorbeeld van de op voorhand ongelijke strijd tussen de (corrupte) staat en het individu. In de jaren na zijn ingrijpende vondst deed de bescheiden Rus langdurig archiefonderzoek, organiseerde hij herdenkingen en werd hij een boegbeeld van de mensenrechtenorganisatie Memorial. Tot hij er in 2016 anoniem van werd beschuldigd dat hij bewust pornografische foto's van zijn pleegdochter had gemaakt. Een slepende rechtszaak met periodes van huisarrest volgde. Op het moment van schrijven zit Dmitriev in een strafkamp en is Memorial ontbonden.
De beschuldigingen kwamen dubbel hard aan omdat Dmitriev als kind werd achtergelaten in een kraamkliniek, en zich als adoptievader en onderzoeker juist inzette voor het bewaren en aansterken van familiebanden. "De mensen hebben het recht om te weten waar hun familie vandaan komt", stelt de ingetogen hoofdpersoon in een van zijn gesprekken met Gorter. De gesprekken zijn gelijkwaardige interacties, geen echte interviews; hierdoor mist soms wat diepgang, maar de vertrouwensband tussen maker en hoofdpersoon is zichtbaar gewaarborgd.
Het is onnoemelijk tragisch dat de pornografisch geachte afbeeldingen op Dmitrievs computer werden aangetroffen. Zijn verdediging ('ik wilde na een groeiachterstand haar lichamelijke ontwikkeling monitoren') voelt door de denkbeeldige prijs op zijn hoofd al op voorhand kansloos. Opvallend genoeg werd Dmitriev in het voorjaar 2018 nog wel vrijgesproken, maar een paar maanden later volgde een fatale tweede arrestatie. Dit keer maakte seksueel misbruik ook deel uit van de aanklacht.
Een aanzienlijk gedeelte van de documentaire is opgenomen in Dmitrievs woonhuis, waar zijn jongste pleegdochter Natasha na zijn eerste (tijdelijke) vrijlating al niet meer over de vloer mocht komen. Gezien de huidige strafeis (vijftien jaar) was Gorter er op tijd bij en geeft ze met deze documentaire een duidelijk protestsignaal af. Na 900 Days en De Rode Ziel is The Dmitriev Affair haar derde politiek-historische film over Rusland en de voormalige Sovjet-Unie.
In een veelzeggende scène leggen Russische autoriteiten beslag op een opgravingsplek die eerder het decor was van eervolle herdenkingen en archeologisch onderzoek. De beenderen in het graf worden nu toegeschreven aan "Finse soldaten en officieren". Het is een sterke keuze van Gorter om ook reportages van de Russische staatstelevisie in haar documentaire te verwerken. Op die manier kunnen kijkers de hetze tegen Dmitriev en de stelselmatige staatscontrole over het herinneringsproces zelf beoordelen, zonder dat er in zekere zin ook een westerse vorm van censuur ('het is propaganda, dus we tonen het niet') wordt toegepast.
Los van het persoonlijke proces tegen Dmitriev brengt deze documentaire geen verbijsterende nieuwe inzichten over het functioneren van de Russische propagandamachine. Toch is het belangrijk dat we naar dit soort films (zie bijvoorbeeld ook de documentaires van Sergei Loznitsa) blijven kijken, omdat ze getuigen van een geïntensiveerde strijd om het eigenaarschap van de geschiedenis, het heden en de toekomst. Wie de macht heeft, bepaalt de waarheid, en dus is ook de roep om de vrijheid van Joeri Dmitriev (en met hem Alexei Navalny en vele anderen) voorlopig aan dovemansoren gericht.
