Ruben Östlund is een meester in het creëren van scènes die een gevoel van plaatsvervangende schaamte oproepen. De Zweedse regisseur maakte onder meer het in 2014 verschenen Turist. In dit satirische drama werd een man het mikpunt van spot nadat hij in blinde paniek op de vlucht sloeg voor een naderende lawine en zijn gezin in de steek liet. Om weer in de gunst van zijn vrouw en kinderen te komen deed hij diverse lijmpogingen, waardoor een hoop pijnlijke, maar hilarische situaties ontstonden. The Square is in veel opzichten de overtreffende trap van Östlunds eerdere werk en dat is positief.
Centraal staat Christian, een man die stiekem best trots is op het feit dat hij de curator van een museum in Stockholm is geworden. Met behulp van een conceptueel kunstwerk wil hij de aandacht vragen voor wat meer medemenselijkheid in de wereld. Het kunstwerk in kwestie bevindt zich op de binnenplaats van het museum en is getiteld 'The Square'. Iedereen die binnen de lichtgevende lijnen van dit vierkant gaat staan heeft dezelfde rechten en plichten. Een bijkomende gedachte is dat men hulp kan vragen aan voorbijgangers, die op hun beurt 'verplicht' zijn om hulp te verlenen.
Welbeschouwd vormt het vierkant uit de titel een aanklacht tegen de toenemende individualisering en de verharding van de maatschappij. Overigens is die maatschappelijke betrokkenheid bij Christian ver te zoeken. Hoewel hij zich niet afkeurend opstelt tegenover zwervers, heeft hij nauwelijks een idee wat zich in de straten van zijn woonplaats afspeelt. Er gaapt dus een kloofje tussen wat Christian op artistiek vlak uitdraagt en wat hij buiten zijn werk om uitvoert.
Dat Christian niets begrijpt van de mensen die veroordeeld zijn tot de marges van de samenleving, blijkt ook uit de bezopen manier waarop hij probeert om zijn gestolen portemonnee terug te krijgen. Samen met een collega bekokstooft hij een plannetje dat aanvankelijk slim lijkt uit te pakken, maar desondanks toch in de soep loopt door de inmenging van een boos jongetje dat op eerherstel uit is. Hilarisch om te zien hoe Christian zichzelf met zijn geklungel steeds verder in de nesten werkt en daarbij zijn twee jonge dochters uit het oog dreigt te verliezen.
Het is niet alleen bijzonder grappig, maar ook nog eens razendknap geacteerd en geregisseerd. Naarmate de film verstrijkt brokkelen de makers steeds verder het beeld af dat je van Christian hebt. De charmante kunstconnaisseur maakt stukje bij beetje plaats voor een eikel die aan alle kanten zijn aanzien aan het verliezen is. Net zolang tot er een zielig hoopje mens overblijft.
Het is niet moeilijk om te zien waarom The Square te bestempelen valt als een satirisch drama, dat barstenvol ideeën zit over de moderne westerse samenleving. Vanaf het moment dat twee pr-mannen hun entree maken, komt de maatschappij en al haar tekortkomingen onder een vergrootglas te liggen. De beide heren geloven namelijk niet dat het kunstwerk genoeg zeggingskracht heeft om een groot publiek aan te spreken, en dus moet er een omstreden YouTube-promotiefilmpje gemaakt worden om de boel eens flink wakker te schudden. Het laat zich raden dat er een golf van verontwaardiging ontstaat onder de museumbezoekers en journalisten, waardoor alle aandacht uitgaat naar de controverse en niet naar de werkelijke boodschap van 'The Square'. Aan alle kanten schiet de promotionele actie zijn doel dus voorbij.
The Square is zeker geen film voor iedereen. Het verhaal en de situaties nemen soms behoorlijk vreemde wendingen (lees: een chimpansee verschijnt plotseling in de woonkamer van een journaliste, zonder duidelijke reden) en zit bij vlagen ietwat complex in elkaar. Dat komt vooral omdat Ruben Östlunds film zo veel aspecten van de moderne tijd voor het voetlicht brengt. Bovendien zijn er veel dwarsverbanden te leggen, waardoor een tweede kijkbeurt absoluut geen overbodige luxe is.
Met honderdtweeënveertig minuten is de film wat aan de lange kant, maar de hoogst originele scènes die je krijgt voorgeschoteld maken een hoop goed. Onvergetelijk is een scène waarin een sjiek diner ruw wordt verstoord door een bullebak die zich voordoet als een mensaap. Niemand minder dan Terry Notary (die als motioncapture-acteur onlangs nog apenstreken uithaalde in Kong: Skull Island en War for the Planet of the Apes) geeft op weergaloze wijze gestalte aan een krijsende en rondspringende primaat. Het is één van de meest memorabele scènes van het filmjaar 2017. In de eerste plaats omdat de makers de situatie zo heerlijk overdreven uit te klauwen laten lopen. In de tweede plaats omdat het tafereel een essentiële vraag oproept: hoever mag kunst tegenwoordig gaan?
