Gelovigen kunnen zich in de handjes wrijven, want na het omstreden The Passion of the Christ draait er alweer een film in de bioscopen over een christelijke superheld: Luther. Maarten Luther, de monnik die aan de basis stond van de kerkelijke reformatie, wordt uitgebeeld volgens vast christelijk recept als de onderdrukte en getergde man die een verlichte geest blijkt. Gewapend met slechts zijn geloof in God en zijn drang naar de waarheid, bindt hij de strijd aan met de machtige katholieke kerk. De filmmakers maken het ons makkelijk: ze laten de duistere, gevaarlijke kant van Luther achterwege. Op deze manier wordt getracht een beeld van de bekende hervormer te scheppen dat direct appelleert aan de moderne bioscoopbezoeker. Een betreurenswaardige keuze. Want behalve dat Luther hierdoor als historisch document aan waarde inboet, blijft de film ook nog eens vlak en afstandelijk.
Luther is een film over het leven van de Duitse kerkhervormer Maarten Luther (1483-1546). Luther probeerde het geloof dichter bij het gewone volk te brengen door de bijbel in het Duits te vertalen en de macht van de kerkleiders af te zwakken. Het verhaal begint in 1505, als Maarten Luther ternauwernood een blikseminslag overleeft. Hier ziet hij de hand van God in en hij besluit Augustijner monnik te worden. Tijdens een reis naar Rome ziet Luther monniken zon beetje alles doen wat de bijbel verboden heeft: ze bezoeken prostituees, ze verkopen heilige voorwerpen als merchandise en vragen grof geld voor aflaten, certificaten die mensen uit de hel zouden houden. Geschokt door deze taferelen zoekt Luther naar een nieuwe vorm waarin het geloof volgens hem beleden moet worden. In 1517 spijkert hij zijn beroemde 95 stellingen op de deur van de slotkerk in Wittenburg, met als gevolg een breuk met de rooms-katholieke kerk en het begin van de Reformatie. De katholieke kerk probeert Luther de mond te snoeren, maar diens leer wint aan populariteit. Opgehitst door interpreten van Luthers teksten komt het volk in opstand. In deze roerige tijden vindt Luther troost bij Katharina von Bora, een gevluchte non, met wie hij uiteindelijk trouwt.
Hoe ver mag een filmmaker gaan in het romantiseren van een biografisch verhaal en het nog steeds biografisch noemen? Volgens de makers van Luther blijkbaar heel ver. Ze schilderen de hervormer af als een charismatische, sexy voorvechter van religieuze vrijheid, die er bovendien erg moderne opvattingen op na houdt: hij doet aan stand-up comedy tijdens zijn lessen, heeft een onstuimige relatie met een non en spreekt in catchy oneliners. De hedendaagse bioscoopbezoeker heeft geen enkel probleem om met deze man te sympathiseren. En dat is precies wat de filmmakers willen. De geschiedenisboeken laten echter een heel andere Luther zien. In zijn werk Over de Joden en hun Leugens (1543) geeft Luther uiting aan zijn teleurstelling dat de Joden zich niet tot het christendom hebben bekeerd. Daarom stelt hij voor: verwoesting van de huizen van de Joden, verplichte slavenarbeid, verwoesting van hun synagogen, vernietiging van gebedenboeken en talmoedische geschriften, een leerverbod voor rabbijnen en een verbod op godsdienstige samenkomsten. Een christen heeft naast de duivel geen giftiger, bitterder vijand dan een jood. En dit zegt de man die gezorgd zou hebben voor godsdienstvrijheid! Of je dit soort uitspraken kunt scharen onder het kopje antisemitisme, of dat het slechts een theologische kwestie betreft, is een discussie waard. Maar het getuigt van een gebrek aan lef dat de makers van Luther dergelijk licht ontvlambaar materiaal niet in de film durfden op te nemen. Hoe serieus moeten we de rest van de film dan nemen?
Luther is te simplistisch en eenzijdig om de complexe historische Maarten Luther recht te doen. De waardering van de makers voor Luther uit zich in een blinde, kritiekloze liefde. Naast historisch discutabel, is de film bovendien erg vlak. Als publiek voel je weinig tot geen emotionele betrokkenheid met wat zich afspeelt op het witte doek. De makers hebben geprobeerd dit te ondervangen door er een klein doofstom meisje met grote blauwe ogen in te stoppen dat Luther van tijd tot tijd smekend aankijkt. Je hoort ze haast denken: Als dit niet aangrijpend is ! Helaas werkt deze kunstgreep averechts. Ook de halfslachtige romance met de voor die tijd veel te kokette non Katharina von Bora kan niet voorkomen dat de film de kijker totaal koud laat. Bovendien is de structuur van de film merkwaardig: er wordt opgebouwd naar de climax van het verhaal de excommunicatie van Luther maar daarna kabbelt de film in een heel ander tempo nog drie kwartier verder, ongeïnspireerd en plichtmatig. En dat is jammer, want de decors en de aankleding van de film zijn zeer de moeite waard. Wederom blijkt dat mooie plaatjes nog geen sterke film hoeven op te leveren.
