Op het eerste oog lijkt zijn zachtaardigere nieuwe filmdrama Vortex de antithese van zijn eerdere werk. Roemruchte films zoals Seul Contre Tous, Irréversible en Climax hebben de Argentijns-Franse regisseur Gaspar Noé een reputatie gegeven die je alleen met woorden uit zijn moedertaal kunt beschrijven: provocateur en enfant terrible. Vortex neemt zijn tijd, is liefdevol en verdrietig.

Maar een aantal trucjes is hij zeker niet verleerd: brute eerlijkheid en experimenteren met vorm. De honderdtweeënveertig minuten durende speeltijd bekijk je vooral via een splitscreen naar de twee perspectieven van de naamloze mannelijke en vrouwelijke hoofdpersonen. Ze zijn samen een oud getrouwd stel, gespeeld door de Italiaanse horrorregisseur Dario Argento (Suspiria) en Franse topactrice van weleer Françoise Lebrun (The Mother and the Whore). De vrouw takelt ernstig af door dementie, en dat maakt hem radeloos. Je zit als het ware met de twee opgesloten in hun persoonlijke ervaring van ouderdom. En met slechts zeven pagina's aan scenario is een groot deel van de film geïmproviseerd.

Het eerste weekend van november bracht de filmmaker naar Nederland, om grote voorpremières bij te wonen in Eye Amsterdam en KINO Rotterdam. En dat betekent dat er gelegenheid is voor een interview met Noé. Met zijn walrussnor met grijze stoppels en zijn vriendelijke, donkere ogen oogt hij vooral als een lieve oom, wanneer hij aanschuift in het kantoor van filmdistributeur Paradiso. Ondanks zijn kalmte wacht hij niet altijd lange vragen tot het einde af, maar begint hij gewoon alvast met antwoorden. Soms vrij pardoes zelfs.

Complimenten voor Vortex. In de ruimte hiernaast zag ik je...

"Heb je mijn vorige film, Lux Aeterna, gezien?"

Dat is de enige die nog niet op mijn pad is beland.

"Is die nooit uitgebracht in Nederland?"

Ik denk het niet.

"Zouden ze moeten doen, ik zal eens kijken of ze 'm hier willen kopen. Zelfs al is het maar om 'm één keer per week in de filmtheaters te draaien."

Ik zag je net op een whiteboard buiten een tekening van de uitspraak van Edgar Allan Poe, 'Life is a dream within a dream', ondertekenen. Wanneer Dario Argento als het personage 'lui' (Frans voor 'hem') dat zegt...

Onderbreekt: "Ik snap niet waarom ze dat hebben gedaan in de informatiemap voor de pers! Dat ze er neerzetten dat zijn naam Lui is, en die van haar Elle. Het betekent gewoon hij en zij, of hem en haar. De personages zijn naamloos, en nu lijken het hun namen. Hij heet niet iets van 'Louis' en zij niet 'Elle'."

Irriteert dat je?

"Ik vind het maar niks. Maar blijkbaar klinken de dingen soms poëtischer in het Frans."

Maar dat citaat van Edgar Allan Poe gebruik je dus in Vortex, en Dario Argento's personage zegt ook dat hij bezig is met een boek over hoe dromen worden weergegeven in films. Waar komt dat idee vandaan? Stond dat al in je script of was dat een improvisatie van hem?

"Toen ik Dario castte, had ik nog geen idee wat het beroep van zijn personage zou zijn. Dus ik vroeg hem wat hij kon improviseren. Dario zei: 'Voordat ik regisseur en scriptschrijver was, ben ik filmcriticus geweest.' Ik dacht: uitstekend! Het leek me grappig als deze criticus ontslagen zou zijn van het blad dat hij jarenlang heeft gerund. Dat hij maar een beetje thuis zit en buiten zinnen raakt, omdat zijn vrouw aan seniele dementie lijdt.

Het idee voor zijn boek ontstond, omdat het zo'n soort onderwerp was waar ik zelf over zou willen lezen. Tijdens zijn improvisatie begon hij Edgar Allan Poe te citeren. Ik vond dat geweldig, want het klinkt als iets wat ik zelf zou kunnen zeggen. Op het einde van de shoot vroeg ik acteur Alex Lutz, die de zoon speelt, om het nog eens te zeggen tijdens de begrafenisceremonie voor zijn moeder. En de allerlaatste dag op de set kregen we het idee, samen met Françoise, om nog een proloog voor de film te schieten op het dak. Toen stelde ik Dario voor: zou je nog één laatste keer dat zinnetje kunnen citeren van Edgar Allan Poe, zodat het ook nog een keer helemaal aan het begin van de film zit? En nu is het de belangrijkste zin van de film geworden."

Bekijk de afbeeldingHet ligt als een extra thematische laag over de film heen.

"Het is ook gewoon hoe dingen gebeuren. De dag begint wanneer je je ogen opendoet, het is als een droom. En je denkt dat je weet wat echt is en wat niet. Soms is het alsof je droomt, omdat je de volgende dagen niet meer kunt herinneren wat er is gebeurd. De taal van de realiteit lijkt heel erg op de taal van dromen."

En de taal van films ook.

"Jup. Maar die hebben vaak ook de taal van tv. Ik haat van die films waarin je het gezicht ziet van de man die praat, en zodra hij ophoudt met praten is er een knip. En dan ga je naar het tegenovergestelde perspectief, om te zien wie er antwoordt. De meeste regisseurs tegenwoordig zijn zó ongeïnspireerd dat ze dit goedkope pingpongspelletje spelen."

Dat is niet nieuw, toch? Alfred Hitchcock reageerde al in 1966 in zijn interviews met François Truffaut op dit fenomeen, toen hij moderne films aanduidde als 'foto's van pratende mensen'.

"De techniek komt uit de jaren vijftig, toen televisie opkwam. Om op afstand de gezichten van mensen op zo'n klein schermpje te kunnen zien, moest je close-ups gebruiken. Maar wat raar is, is dat die tv-beeldtaal toen het geheel van cinema ging beïnvloeden. Elke keer dat een acteur zijn bek opentrok, namen ze die close in beeld. Op een bepaald punt gingen filmmakers zelf geloven dat dit de natuurlijke gang van zaken was, maar het is zonderling en kunstmatig.

In Vortex besloot ik splitscreen te gebruiken. Want zelfs al is het onderwerp anders, ik ervaar dat de realiteit van ons tweeën, hier pratend in deze kamer, een dubbel perspectief is. De realiteit bestaat uit twee verschillende gezichtspunten. En je kunt beide point-of-views plat naast elkaar neerleggen, net als een landkaart van de wereldbol. Of zoals de ronde schil van een sinaasappel op een vlak stuk papier. Of je zet zo'n gesprek op twee schermen tegelijk, tegenover elkaar in een filmzaal. Dan speel je pas écht pingpong met de twee verschillende beelden."

Gedurende je carrière heb je heel veel geïnnoveerd in het filmmaken. Van de ruwe en versnelde zooms in Seul Contre Tous, tot het zwevende camerawerk in Enter the Void, tot weer het eerste 3D-cumshot in Love. En nu is er deze bijna volledig in splitscreen gefilmde speelfilm. Je hebt veel visuele ideeën die je naar je filmmaken toe brengt...

"Ja, misschien. Maar dat is simpelweg een kwestie van een visueel idee of een montage-idee bedenken, voor wat je wilt uitbeelden op het scherm..."

Wat is er dan eerder? Het visuele idee, of het verhaal wat je ermee wilt vertellen? Of is dat voor jou één en hetzelfde ding?

"Om een voorbeeld te noemen: voor dit verhaal had ik het ook anders aan kunnen pakken. Een beetje rommelen met de scherpstelling bijvoorbeeld, zodra ik haar perspectief aanneem. Maar ik had nu eerder al twee kortere films gemaakt, Lux Aeterna en nog eentje die op YouTube staat genaamd Summer of '21. Beide met hier en dan wat splitscreen erin. Dus ik was al gewend aan de techniek en het was glashelder voor mij dat het een diepe emotionele impact zou hebben.

Maar bovenal, wanneer ik een nieuwe film maak, wil ik er plezier mee hebben! Als je jezelf kunt verrassen door wat nieuws te proberen, in plaats van alsmaar jezelf herhalen, is dat supertof. Ik heb geen idee wat ik de volgende keer ga doen. Waar ik nog minder een idee van heb is hóe ik het ga filmen. Het vormelijke concept komt pas later, wanneer je al weet wie erin speelt, welke locaties je gaat gebruiken."

We zien dan alleen je geslaagde beeldexperimenten. Zijn er ook probeersels die de montage niet overleven?

"Lux Aeterna wilde ik net als Climax met langgerekte takes filmen, maar ik was er die keer niet genoeg op voorbereid. Op dag twee vroeg ik mijn cinematograaf en de persoon die de making-of maakte om alle camera's tegelijk te gebruiken. Dus toen hadden we drie camera's tegelijkertijd draaien. Ik monteerde ze naast elkaar en voegde er veel stroboscopische effecten aan toe. Uiteindelijk ziet het er fantastisch uit!

En zelfs met Vortex. Op de eerste draaidag hebben we twee scènes gefilmd, één met een enkele camera en de andere met twee. Maar op de tweede dag merkte ik op dat het veel cooler was om scènes met twee camera's tegelijkertijd te volgen. Dus de derde dag namen we die scène die ik met maar één camera had geschoten opnieuw op. Maar ik was pas zeker van mijn zaak, toen ik zag hoeveel zwakker het materiaal was dat ik met maar één camera had gedraaid. De eerste twee dagen maak je altijd fouten, na de derde dag zie je hoe het beter kan."

Bekijk de afbeeldingJe kreeg het idee voor het verhaal nadat je een hersenbloeding had gehad, begin 2020. Gaat het inmiddels allemaal weer oké?

"Ja, ik ben nu in orde. Ik ben ook een stuk relaxter geworden, want ik heb kunnen ervaren hoe het is om bijna dood te gaan. Dit is mijn tweede kans op leven. Maar eh... (hij aarzelt, red.) Weet je, misschien komt het ook gewoon doordat ik in mijn leven veel te veel xtc heb gebruikt, maar ik kijk films en ik geniet ervan. En toch onthoud ik de verhalen niet meer zo goed als vroeger. Misschien is mijn geheugen aangetast door de hersenbloeding, of ben ik de interesse kwijt. Achteraf kan ik wel zeggen: ik vond 'm geweldig! En ik weet ook nog wel een verzameling beelden terug te halen, maar ik heb niet meer het olifantengeheugen van een filmcriticus."

Maar aangezien je hersenbloeding vrij kort geleden was, lijkt de film erg snel tot stand gekomen.

"Ja, maar de belangrijkste reden waarom ik deze film wilde maken, is omdat ik mijn moeder haar verstand heb zien verliezen. Ze stierf in mijn armen, maar wel al zo'n tien jaar geleden. En terwijl ik allerlei beperkingen had, herstellend van mijn hersenbloeding, stierf Fernando E. Solanas aan corona. Hij was de beste vriend van mijn vader, en ik ben zijn assistent-regisseur geweest. Kort daarop overleed ook de hoofdrolspeler van Seul Contre Tous, Philippe Nahon, eveneens aan covid. En toen de vader van mijn vrouw, Lucille. Ik had naast mijn enige echte vader nóg vier andere vaderlijke figuren, en drie daarvan stierven dus binnen drie maanden tijd. Daarvan raakte ik in een bepaalde stemming. Er was een hoop dood om me heen, en naderhand waren er ook steeds allemaal issues met wat er gedaan moest worden met hun eigendommen."

Ja, dat beeld je ook uit tijdens de aftiteling van Vortex. Maar het appartement van de twee hoofdpersonen ligt de hele film lang bezaaid met allerlei spullen; filmposters van klassiekers, boeken en tijdschriften. Cureer je dat dan zelf?

"Ja, jaja, uiteraard. Bij deze film had ik de allerbeste decorontwerper en art director van Frankrijk: Jean Rabasse. Die werkte ook met Polanski en Jeunet, en met hem heb ik ook Climax gemaakt. Met zijn team hebben we in drie weken een reconstructie gemaakt van zo'n appartement waar oude, linksleunende intellectuelen in wonen. Ik reikte ze de beeldreferenties aan voor de filmcriticus, en ze vonden zelf de posters en boeken voor de psychiater, oftewel de moederrol die Françoise Lebrun speelt. Zelfs als je de koelkast opende, lag er voedsel in. Het resultaat was dusdanig realistisch, dat mensen die naar de set kwamen niet konden geloven dat het allemaal in drie weken was gecreëerd. Het voelt alsof er echt was geleefd."

Als je de twee filmpersonages bekijkt, ben je als kijker dan makkelijk geneigd om te denken: dit zijn jouw eigen ouders. Tot in hoeverre gaat die vlieger op?

"Nee, nee, de film is niet autobiografisch. Ik ben geen junkie zoals de zoon in de film, en ik heb een zus die niet in de film zit. Ja, sommige dingen heb ik echt meegemaakt. Mijn moeder dacht ook een keer dat haar zoon haar echtgenoot was. Maar fysiek gezien lijkt Françoise Lebrun totáál niet op mijn moeder. Ook zo met Dario: die speelt een filmcriticus, terwijl mijn vader kunstschilder is. Dario's gedrag en zijn accent in het Frans, en ook hoe hij praat met zijn handen, ligt dan weer vrij dicht bij hoe mijn vader dat doet. Ook belangrijk: mijn pa bedroog mijn moeder niet toen ze ziek was. Dario vroeg er zelf om dat zijn personage een affaire zou hebben. Ik moest mijn vader vertellen: denk vooral niet dat ik jou daarmee portretteer.

Nadat mijn vader Vortex zag, zei hij wel: volgens mij is dit de meest gewelddadige film die je hebt gemaakt. Maar dat was vooral vanwege het onderwerp.

Na het kijken was mijn eerste gedachte ook: dit is als kijkervaring vrij ongenadig. Was dat ook zo bedoeld, of neem ik dan te veel bagage mee van eerdere films die ik van je heb gezien?

"Wat bedoel je met ongenadig?"

Je zit lange tijd echt vast in de perspectieven van twee ouderen die aftakelen.

"Ik wilde portretteren hoe de liefde in een gezin in stukken kan vallen door ouderdom, simpelweg doordat tijd één richting opgaat. Het klinkt dus wel aannemelijk. Maar de film moest zowel lief als verdrietig zijn. Ik wilde er geen kunstmatig drama in stoppen. Het moest bijna als een documentaire aanvoelen, maar wel één met liefde erin. En lievigheid.

Het grappige ook is dat ik vaker door middel van handen met mijn moeder communiceerde. Door de seniliteit konden we niet meer zo goed door middel van woorden of acties communiceren. Het gaat via omhelzingen, kussen, handen vasthouden en voedsel toedienen: veel eenvoudiger en veel intiemer. Het kan je dus ook dichter tot elkaar brengen.

Nog iets wat een keer gebeurde met mijn moeder in een restaurant: ik praatte tegen haar, terwijl ze iemand anders aanstaarde. Toen draaide ze ineens heel plotseling naar mij, en herkende ze mijn gezicht niet. Ze vertelde me: 'Ik hoorde net de stem van Gaspar!' (Lachend, red.:) Dat zijn van die heel grappige situaties, maar daar kun je op het moment zelf niet om lachen."

En ondanks dit zware onderwerp, ziet het eruit alsof je een hoop lol kunt beleven door met Dario Argento als acteur te werken.

"Hij vindt het niet leuk om een scène vaker dan twee keer te draaien. Want als hij zelf filmt, doet hij dat erg snel. Eén of twee takes, en nog een derde als de vorige heel slecht ging. Dus als ik om een vierde take vroeg, zei hij: 'Nee! Je hebt er al drie geschoten! We zijn klaar.' En dan vluchtte hij weg van de set, haha."

Bekijk de afbeeldingEn tijdens zijn sterfscène lijkt hij er echt flink voor te gaan.

"Ja, zeker. Zelfs het geluid dat hij daar met zijn longen maakt, dat hebben we niet in de postproductie gecreëerd. Hij deed het echt! Ik weet niet hoe, maar het was alsof hij die dag ineens bronchitis had. En ook toen, na twee keer filmen, zei ik: 'Dit is geweldig, maar kunnen we het een derde keer doen?' Dario zei: 'Nee, die tweede take was perfect.' Hahaha."

Françoise Lebrun speelde ook in The Mother and the Whore...

"Een meesterwerk! Het is mijn favoriete film van de jaren zeventig. Haar spel is ongelofelijk, en ze was nog geen echte actrice toen. Eerder was ze zeven jaar de vriendin geweest van de regisseur, Jean Eustache. Toen hij een film ging maken, belde hij haar weer, maar nu om haar de rol aan te bieden. Er is aan het einde een lange monoloog, in een close-up van tien minuten, en die is ontzettend existentieel en zo roerend! De meeste kijkers moeten ervan huilen. Dus toen ik wist dat ik Vortex mocht maken, was zij de allereerste aan wie ik dacht om de vrouw te spelen."

Van de twee personen uit die oudere titel - vertaald: de moeder en de hoer - is zij níet de moeder. Is het dus misschien een grapje dat ze in deze film wél de moeder speelt?

Resoluut, bijna gechoqueerd: "Nee."

Mooi trouwens, hoe in het begin van de film een stuk videoclip van Françoise Hardy verwerkt zit, van het nummer Mon Amie la Rose]. Dat lijkt een bijna wispelturige keuze.

"Nee, dat was omdat ik eigenlijk muziek wilde spelen in de allereerste openingsscène. Een balkonscène, met de man en vrouw nog wel samen in één shot. Ik wilde deze muziek op de achtergrond spelen, alsof het uit een raam van de buren kwam. We hebben toen de videoclip opgespoord op YouTube, waar twee verschillende versies op stonden. Ik zag deze met het beeld van een zingende Hardy en was gelijk geroerd. We hebben 'm toen simpelweg tussen de twee scènes in gezet. Nutteloos eigenlijk, maar het geeft ook heel mooi een scheiding aan tussen de proloog en de rest van de film. Toen ik het eindresultaat in de montagekamer zag, moest ik ervan huilen. Ik wist: als dit mij raakt, raakt het nog veel andere mensen."

Lees ook onze recensie van Vortex